Trong quan hệ lao động, quyền và nghĩa vụ giữa đôi bên cần được bảo đảm công bằng, tôn trọng. Thế nhưng, không ít trường hợp chủ sử dụng lao động đã lợi dụng vị trí hoặc danh nghĩa dạy nghề để bóc lột công nhân. Đây là hành vi vi phạm pháp luật, bị nghiêm cấm và có quy định về biện pháp xử lý rõ ràng.
1. Như thế nào là bóc lột sức lao động?
Quy định này được nêu tại Điều 8 Bộ luật Lao động 2019 như sau:
Điều 8. Các hành vi bị nghiêm cấm trong lĩnh vực lao động
...
4. Lợi dụng danh nghĩa dạy nghề, tập nghề để trục lợi, bóc lột sức lao động hoặc lôi kéo, dụ dỗ, ép buộc người học nghề, người tập nghề vào hoạt động trái pháp luật.
...
Theo quy định tại Điều 8 Bộ luật Lao động 2019, mọi hình thức ngược đãi, cưỡng bức lao động, bóc lột sức lao động đều bị cấm tuyệt đối. Đặc biệt, việc lợi dụng danh nghĩa dạy nghề, tập nghề để sử dụng sức lao động của người học nghề, tập nghề là hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng. Ví dụ, một công ty tuyển người học việc nhưng lại bắt họ làm công việc chính thức như nhân viên sản xuất, nhân viên bán hàng, trong khi chỉ trả mức phụ cấp thấp, hoặc thậm chí không trả lương.
Ngoài ra, bóc lột sức lao động còn bao gồm việc ép buộc làm thêm giờ quá mức, không trả lương đầy đủ, không cho nghỉ phép, cắt xén các chế độ bảo hiểm, phúc lợi mà người lao động đáng ra được hưởng. Đây là những hành vi vi phạm trực tiếp các quyền cơ bản của người lao động được Hiến pháp, Bộ luật Lao động và các công ước quốc tế mà Việt Nam tham gia bảo vệ.
Tình huống giả định
Chị Hoa là công nhân trẻ mới ra trường, xin học nghề tại một xưởng may tư nhân. Chủ xưởng hứa sẽ đào tạo nghề 3 tháng, có phụ cấp nhỏ để hỗ trợ đi lại, ăn uống. Tuy nhiên, ngay từ tuần đầu tiên, chị Hoa đã bị giao công việc y như một công nhân chính thức: cắt vải, may hoàn chỉnh sản phẩm, làm việc 10 tiếng/ngày. Dù tạo ra giá trị sản xuất đầy đủ, chị Hoa không hề được trả lương, chỉ nhận khoản phụ cấp 500.000 đồng/tháng, với lý do đang trong thời gian học việc.
Sau 3 tháng, chị Hoa phát hiện nhiều bạn cùng học nghề cũng bị đối xử y hệt, không ai được ký hợp đồng lao động, không ai được đóng bảo hiểm, và tất cả đều bị bóc lột công sức dưới danh nghĩa đào tạo nghề. Bức xúc, chị Hoa cùng nhóm bạn gửi đơn phản ánh đến cơ quan lao động địa phương.
Sau khi thanh tra, cơ quan chức năng xác định chủ xưởng may đã vi phạm điểm a khoản 2 Điều 14 Nghị định 12/2022/NĐ-CP: lợi dụng danh nghĩa dạy nghề để bóc lột sức lao động. Kết quả, chủ xưởng bị phạt hành chính 60 triệu đồng, buộc phải trả lại số lương chưa trả cho người học nghề và nộp toàn bộ số lợi bất hợp pháp có được từ hành vi bóc lột vào ngân sách nhà nước.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
2. Hành vi bóc lột sức lao động bị xử phạt như thế nào?
Quy định này được nêu cụ thể tại Khoản 2 Điều 14 Nghị định 12/2022/NĐ-CP như sau:
Điều 14. Vi phạm quy định về đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề
...
2. Phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 75.000.000 đồng đối với người sử dụng lao động có một trong các hành vi sau đây:
a) Lợi dụng danh nghĩa dạy nghề, tập nghề để trục lợi hoặc bóc lột sức lao động hoặc dụ dỗ, ép buộc người học nghề, người tập nghề vào hoạt động trái pháp luật;
...
3. Biện pháp khắc phục hậu quả
...
b) Buộc người sử dụng lao động trả lương cho người học nghề, người tập nghề khi có hành vi không trả lương cho người học nghề, tập nghề trong thời gian học nghề, tập nghề mà trực tiếp hoặc tham gia lao động quy định tại khoản 1 Điều này;
c) Buộc người sử dụng lao động nộp vào ngân sách nhà nước số lợi bất hợp pháp có được đối với hành vi vi phạm quy định tại điểm a khoản 2 Điều này.
Theo khoản 2 Điều 14 Nghị định 12/2022/NĐ-CP, nếu người sử dụng lao động lợi dụng danh nghĩa dạy nghề, tập nghề để ép buộc người học nghề, tập nghề lao động mà không trả công, chiếm đoạt thành quả lao động, họ có thể bị phạt tiền từ 50 đến 75 triệu đồng. Nếu vi phạm do tổ chức thực hiện thì mức phạt gấp đôi, tức từ 100 đến 150 triệu đồng.
Ngoài ra, người sử dụng lao động vi phạm còn bị buộc thực hiện các biện pháp khắc phục hậu quả. Cụ thể, họ phải trả lại học phí đã thu của người học nghề, nếu có hành vi thu học phí để người học nghề làm việc cho mình; trả đủ lương cho người học nghề, tập nghề trong thời gian họ trực tiếp hoặc tham gia lao động; và nộp toàn bộ số tiền, tài sản bất hợp pháp có được từ hành vi vi phạm vào ngân sách nhà nước.
Tình huống giả định
Anh Minh là sinh viên năm cuối ngành công nghệ thông tin, được một công ty phần mềm lớn tuyển vào vị trí thực tập sinh. Theo thỏa thuận ban đầu, anh Minh sẽ học hỏi, thực hành kỹ năng lập trình trong 3 tháng, không nhận lương nhưng được công ty hỗ trợ chi phí đi lại.
Tuy nhiên, thực tế hoàn toàn khác: anh Minh bị giao toàn bộ dự án nhỏ, phải làm việc từ sáng tới tối để kịp tiến độ cho khách hàng, không hề có người hướng dẫn, cũng không nhận được bất kỳ khoản phụ cấp nào. Sau khi kết thúc 3 tháng, công ty từ chối ký hợp đồng chính thức, viện lý do anh “chưa đủ năng lực”. Anh Minh phát hiện nhiều bạn thực tập sinh khác cũng rơi vào tình cảnh tương tự, bị bóc lột sức lao động dưới chiêu bài “thực tập không lương”.
Quá bức xúc, nhóm thực tập sinh đồng loạt gửi đơn tố cáo lên Sở Lao động – Thương binh và Xã hội. Sau khi kiểm tra, cơ quan chức năng xác định công ty đã vi phạm điểm a khoản 2 Điều 14 Nghị định 12/2022/NĐ-CP, lợi dụng danh nghĩa tập nghề để bóc lột sức lao động. Kết quả, công ty bị phạt 120 triệu đồng (do là tổ chức), buộc phải trả lại toàn bộ số lương đáng ra phải chi trả cho các thực tập sinh, đồng thời nộp toàn bộ số lợi bất hợp pháp thu được vào ngân sách nhà nước.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
3. Kết luận
Bóc lột sức lao động là hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng, bị nghiêm cấm tuyệt đối và có chế tài xử lý rõ ràng. Người sử dụng lao động nếu vi phạm có thể bị phạt hành chính lên đến 75 triệu đồng (hoặc gấp đôi nếu là tổ chức), kèm các biện pháp buộc trả lương, trả học phí, nộp số lợi bất hợp pháp vào ngân sách nhà nước.
