Trong lĩnh vực chăn nuôi, bệnh lao bò là một trong những căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, có thể gây thiệt hại lớn về kinh tế và ảnh hưởng đến sức khỏe con người. Đây là bệnh có khả năng lây lan từ động vật sang người, nên cần được nhận diện và kiểm soát nghiêm ngặt. Khi phát hiện gia súc mắc bệnh lao bò, người nuôi không chỉ phải cách ly mà còn phải thực hiện đúng quy trình xử lý theo quy định pháp luật.
1. Bệnh lao bò là gì?
Căn cứ Mục 1 Phụ lục 19 ban hành kèm theo Thông tư 07/2016/TT-BNNPTNT:
1. Giới thiệu về bệnh Lao
1.1. Khái niệm bệnh
a) Bệnh Lao (Tuberculosis) là một bệnh truyền nhiễm mạn tính của nhiều loài động vật và người gây ra do trực khuẩn lao Mycobacterium tuberculosis. Khi động vật mắc bệnh, trong phủ tạng thường có những hạt viêm đặc biệt gọi là hạt lao. Vi khuẩn lao có 3 típ như sau:
- Típ gây bệnh lao ở người: Mycobacterium tuberculosis gây bệnh lao ở người nhưng cũng có thể gây bệnh lao cho bò, chó, mèo.
- Típ gây bệnh lao cho bò: Mycobacterium bovis gây bệnh lao cho bò nhưng cũng có thể gây bệnh cho người, lợn, chó, mèo.
- Típ gây bệnh lao cho loài chim: Mycobacterium avium gây bệnh lao cho loài chim nói chung và gia cầm; vi khuẩn cũng có thể gây bệnh cho người và lợn, bò ít mẫn cảm hơn.
b) Sức đề kháng của vi khuẩn: Vi khuẩn có thể sống được 1 tháng trong đờm dãi ẩm, sống được nhiều tuần trong sữa, 6 tháng trong phân gia súc khô. Vi khuẩn mẫn cảm với tia tử ngoại và nhiệt độ; ánh sáng mặt trời tiêu diệt vi khuẩn trong 8 giờ; các chất sát trùng như phoóc-môn 10%, xút 2% và vôi bột dễ dàng tiêu diệt vi khuẩn.
1.2. Nguồn bệnh và đường truyền lây
a) Loài mắc: Trong tự nhiên các loài gia súc, gia cầm, thú rừng, chim trời và người đều mắc bệnh. Tuy nhiên mỗi loài động vật lại mẫn cảm với một trong 03 típ vi khuẩn lao khác nhau: lao người, lao bò và lao gia cầm. Động vật non thường mẫn cảm hơn động vật trưởng thành.
b) Nguồn bệnh: Trong cơ thể động vật mắc bệnh, máu, sữa và các tổ chức bị lao đều có mầm bệnh. Nếu lao ở phổi và đường tiêu hóa, thì nước mũi, nước bọt, phân chứa nhiều mầm bệnh.
c) Đường lây truyền: Bệnh có thể lây trực tiếp từ con ốm sang con khỏe và lây gián tiếp qua các nhân tố trung gian. Thông thường vi khuẩn xâm nhập vào cơ thể qua các đường sau:
- Đường hô hấp: Vi khuẩn từ cơ thể bệnh bài xuất ra ngoài qua nước bọt do ho, hắt hơi, khạc nhổ... hoặc theo phân. Khi phân và đờm khô, mầm bệnh dính vào hạt bụi lơ lửng trong không khí. Động vật khỏe hít phải sẽ bị lây bệnh.
- Đường tiêu hóa: Phổ biến nhất là bê và lợn. Bê bú sữa mẹ có bệnh lao sẽ bị lây bệnh. Nếu thức ăn, nước uống bị ô nhiễm mầm bệnh, động vật khỏe ăn phải sẽ bị lây bệnh.
Ngoài ra bệnh có thể lấy qua núm nhau, qua đường sinh dục.
1.3. Triệu chứng lâm sàng, bệnh tích
a) Triệu chứng lâm sàng: Lao bò thường thấy ở những thể sau:
- Lao phối: Thể này hay gặp. Biểu hiện rõ nhất là ho, lúc đầu là ho khan, sau ho ướt, ho từng cơn. Con vật thường phát ho khi gõ lồng ngực, bị đuổi chạy, uống nước lạnh, nằm xuống hay đứng lên. Khi ho đờm bắn ra nhưng con vật lại nuốt vào; đờm có thể lẫn mủ, máu; đôi khi thấy máu chảy ra ở lỗ mũi. Bò gầy yếu, lông dựng, da khô, uể oải, ăn ít, thở khó ngày càng tăng. Nghe và gõ vùng phổi có âm đục phân tán, âm bùng hơi và âm ran ướt hay âm kim khí.
- Lao hạch: Thể này khá phổ biến. Nếu lao ở phổi thì hạch cũng bị lao. Hạch bị sưng thành những cục cứng, có khi sờ thấy lổn nhổn. Các hạch hay bị lao là hạch dưới hàm, hạch tuyến nước bọt, hạch trước vai, hạch trước đùi và hạch ruột.
- Lao vú: Tùy mức độ bệnh mà bầu vú hoặc núm vú có thể bị biến dạng. Sờ vào cảm thấy những hạt lao lổn nhổn, hạch vú sưng to, cứng nổi cục. Sản lượng sữa giảm rõ rệt.
- Lao đường tiêu hóa: Phổ biến ở ruột, gan. Gia súc ỉa chảy liên miên, gầy yếu, có chướng hơi nhẹ và rối loạn tiêu hóa.
b) Bệnh tích: thường có 3 dạng: hạt lao, khối tăng sinh thượng bì và đám viêm bã đậu.
- Hạt lao: Tùy theo giai đoạn phát triển của bệnh mà biểu hiện hạt lao khác nhau. Các hạt lao thấy rõ ở phổi, hạch màng treo ruột; lúc đầu hạt nhỏ và cứng gọi là lao hạt kê. Ở phổi có giới hạn rõ, màu xám, khó bóc; nếu hạt nhiều, nắn phổi sẽ có cảm giác như phổi bị trộn cát; cắt có tiếng kêu lạo xạo. Hạt lao này gọi là hạt xám. Các hạt xám lớn dần bằng hạt đậu xanh, hạt ngô, thân bị thoái hóa thành bã đậu màu vàng nên gọi là hạt vàng. Các hạt trên to lên và vỡ ra, những hạt không vỡ thì tổ chức tăng sinh bao bọc lại gọi là hạt xơ.
- Khối tăng sinh thượng bì: Hạt xơ tăng sinh mạnh có khi to bằng hạt dẻ, quả ổi, bị bã đậu hóa hoặc can-xi hóa.
- Đám viêm bã đậu: Ở giai đoạn sau các hạt lao vỡ ra biến tổ chức lao đó thành đám viêm bã đậu, nát, thẩm dịch.
...
Bệnh lao bò là một dạng bệnh lao do vi khuẩn Mycobacterium bovis gây ra. Đây là một loại trực khuẩn có đặc tính lây nhiễm chéo giữa động vật và con người, thuộc nhóm bệnh có nguy cơ lây nhiễm cao trong chăn nuôi. Khi nhiễm bệnh, bò thường xuất hiện các tổn thương dạng hạt ở cơ quan nội tạng.
Khác với các dạng vi khuẩn lao khác như Mycobacterium tuberculosis hay Mycobacterium avium vốn phổ biến ở người hoặc gia cầm, Mycobacterium bovis là nguyên nhân chủ yếu gây bệnh lao ở trâu, bò nhưng đồng thời cũng có thể xâm nhập vào cơ thể người qua đường tiêu hóa, hô hấp hoặc tiếp xúc với sữa và thịt nhiễm bệnh.
Vi khuẩn này có sức đề kháng khá cao trong môi trường ngoài. Chúng có thể tồn tại hàng tuần trong sữa sống, phân khô, đờm ẩm và không khí có bụi mịn mang mầm bệnh. Dưới ánh sáng mặt trời, vi khuẩn bị tiêu diệt sau 8 giờ, trong khi các chất sát trùng như vôi bột, phoóc-môn hoặc xút có thể tiêu diệt chúng nhanh hơn.
Bệnh thường lây lan theo ba con đường chính: hô hấp, tiêu hóa và tiếp xúc trực tiếp qua vết thương hở hoặc đường sinh dục. Trong đó, đường hô hấp là con đường phổ biến nhất, đặc biệt tại các cơ sở chăn nuôi có mật độ gia súc cao, không khí kém lưu thông. Ngoài ra, bê con bú sữa từ bò mẹ nhiễm bệnh cũng có thể bị truyền bệnh qua sữa.
Tình huống giả định:
-
Phát hiện bò mẹ có biểu hiện bất thường
Tháng 5/2025, hộ chăn nuôi của ông Nguyễn Văn Trọng tại xã Phúc Thọ, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình phát hiện một con bò cái trong đàn có dấu hiệu sụt cân, ho kéo dài và bỏ ăn. Ban đầu, ông Trọng cho rằng bò bị cảm thông thường nên không báo cho cán bộ thú y mà tự điều trị bằng thuốc bổ và kháng sinh. -
Xét nghiệm cho kết quả dương tính với vi khuẩn lao
Sau gần 2 tuần điều trị không hiệu quả, con bò bắt đầu thở khó và nằm một chỗ. Lúc này, cán bộ thú y huyện về kiểm tra và lấy mẫu xét nghiệm. Kết quả cho thấy con bò nhiễm Mycobacterium bovis, loại vi khuẩn gây bệnh lao bò có khả năng lây sang người. Cơ quan chuyên môn cũng phát hiện một số con bê trong chuồng đã có biểu hiện lâm sàng ban đầu. -
Nguy cơ lây lan và biện pháp khoanh vùng
UBND xã Phúc Thọ đã cách ly toàn bộ đàn bò, đồng thời hướng dẫn hộ chăn nuôi thực hiện phun khử trùng, tiêu độc chuồng trại. Bò mẹ mắc bệnh được tách riêng và theo dõi nghiêm ngặt. Cơ quan thú y cũng lập danh sách theo dõi y tế đối với những người trong hộ gia đình đã tiếp xúc trực tiếp với bò và sữa chưa qua tiệt trùng.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Gia súc mắc bệnh lao bò bị xử lý ra sao?
Căn cứ Mục 4 Phụ lục 19 ban hành kèm theo Thông tư 07/2016/TT-BNNPTNT:
4. Xử lý gia súc mắc bệnh
4.1. Khi phát hiện gia súc mắc bệnh Lao, phải cách ly để điều trị gia súc mắc bệnh theo hướng dẫn của cơ quan quản lý chuyên ngành thú y địa phương.
4.2. Tiêu hủy hoặc giết mổ bắt buộcgia súc mắc bệnh Lao không có khả năng phục hồi.
4.3. Việc xử lý động vật mắc bệnh theo hướng dẫn tại Phụ lục 06 được ban hành kèm theo Thông tư này.
Căn cứ khoản 4 Điều 6 Nghị định 90/2017/NĐ-CP:
Điều 6. Vi phạm quy định chung về chống dịch bệnh động vật
...
4. Phạt tiền từ 6.000.000 đồng đến 8.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Tiêu hủy không đúng quy định hoặc không tiêu hủy động vật mắc bệnh, chết, sản phẩm động vật mang mầm bệnh thuộc diện phải tiêu hủy theo quy định của pháp luật;
b) Không chấp hành biện pháp xử lý bắt buộc động vật mắc bệnh, động vật có dấu hiệu mắc bệnh, sản phẩm của động vật mang mầm bệnh theo yêu cầu của cơ quan có thẩm quyền.
...
Căn cứ khoản 2 Điều 4 Nghị định 90/2017/NĐ-CP (được sửa đổi bởi khoản 3 Điều 3 Nghị định 07/2022/NĐ-CP):
Điều 4. Quy định về mức phạt tiền, thẩm quyền phạt tiền
...
2. Mức phạt tiền quy định tại Chương II của Nghị định này là mức phạt tiền được áp dụng đối với hành vi vi phạm hành chính do cá nhân thực hiện, trừ trường hợp quy định tại các Điều 22, khoản 3 Điều 24, khoản 5 Điều 27, khoản 1 Điều 28, Điều 29, Điều 30, Điều 31, Điều 32 và Điều 33 của Nghị định này. Đối với tổ chức có cùng hành vi vi phạm, mức phạt tiền gấp 02 (hai) lần mức phạt tiền đối với cá nhân.
...
Việc xử lý gia súc mắc bệnh lao bò được phân thành hai nhóm chính cách ly để điều trị và tiêu hủy hoặc giết mổ bắt buộc. Trong trường hợp con vật vẫn có khả năng hồi phục, người chăn nuôi phải cách ly hoàn toàn, tuân theo phác đồ điều trị của cán bộ thú y. Trong suốt thời gian điều trị, chuồng trại và khu vực xung quanh phải khử trùng định kỳ, tránh nguy cơ lây lan sang đàn gia súc khỏe mạnh hoặc lây chéo sang người.
Đối với những trường hợp được xác định là không còn khả năng phục hồi, việc tiêu hủy hoặc giết mổ bắt buộc là phương án bắt buộc. Đây là biện pháp nhằm chấm dứt nguồn lây bệnh và hạn chế nguy cơ phát tán vi khuẩn lao trong môi trường.
Trường hợp người chăn nuôi không chấp hành việc xử lý theo yêu cầu từ cơ quan có thẩm quyền, họ có thể bị xử phạt hành chính từ 6 đến 8 triệu đồng nếu là cá nhân, mức phạt này sẽ gấp đôi nếu là tổ chức. Ngoài ra, hành vi tiêu hủy không đúng cách, hoặc cố tình giữ lại động vật mắc bệnh dù đã có yêu cầu tiêu hủy, cũng bị coi là vi phạm và bị xử lý tương tự.
Tình huống giả định:
-
Phát hiện bò mắc lao nhưng cố tình không tiêu hủy
Tháng 6/2025, hộ gia đình ông Trần Văn Nghị tại xã Tân Hưng, huyện Hớn Quản, tỉnh Bình Phước nhận được thông báo từ Chi cục Thú y huyện về việc một con bò trong đàn dương tính với vi khuẩn lao bò (Mycobacterium bovis). Mặc dù đã được yêu cầu tiêu hủy, ông Nghị cho rằng con bò vẫn còn khỏe nên đã giữ lại để giết mổ, chia thịt cho người quen trong làng. -
Người dân trong vùng phản ánh lên chính quyền
Vài ngày sau, có 3 người dân trong khu vực báo với chính quyền xã về hiện tượng sốt, tiêu chảy và đau bụng sau khi ăn thịt bò từ nhà ông Nghị. Qua xác minh, UBND xã kết hợp cùng Trung tâm Y tế huyện và Chi cục Thú y đã kiểm tra lại toàn bộ hồ sơ, xác nhận ông Nghị không tiêu hủy động vật mắc bệnh theo quy định. -
Xử phạt hành chính và cảnh báo cộng đồng
UBND huyện Hớn Quản đã ra quyết định xử phạt hành chính 8.000.000 đồng đối với ông Trần Văn Nghị vì hành vi không chấp hành biện pháp tiêu hủy động vật mắc bệnh thuộc diện bắt buộc. Đồng thời, ngành y tế địa phương tổ chức giám sát sức khỏe các hộ có tiếp xúc với thịt bò trên, kết hợp tuyên truyền công khai để người dân nâng cao cảnh giác và không sử dụng sản phẩm từ động vật nghi nhiễm bệnh.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
3. Kết luận
Bệnh lao bò là một bệnh truyền nhiễm mạn tính nguy hiểm, có thể lây từ gia súc sang người và cần được kiểm soát nghiêm ngặt. Khi phát hiện gia súc mắc bệnh, người chăn nuôi có trách nhiệm thực hiện cách ly hoặc tiêu hủy theo hướng dẫn của cơ quan thú y. Nếu không chấp hành quy định xử lý, người vi phạm có thể bị xử phạt hành chính với mức phạt lên đến 8 triệu đồng.
