Phá thai là vấn đề luôn nhận được sự quan tâm lớn trong xã hội vì nó liên quan trực tiếp đến quyền con người, sức khỏe của người phụ nữ cũng như những chuẩn mực đạo đức và pháp luật. Nhiều người cho rằng phá thai là hành động cấm tuyệt đối, dễ dẫn đến vi phạm pháp luật và đối diện với những hậu quả pháp lý nghiêm trọng. Tuy nhiên, thực tế thì pháp luật Việt Nam không cấm hoàn toàn việc phá thai mà chỉ quy định rõ các điều kiện bắt buộc cần phải tuân thủ khi thực hiện. Vậy cụ thể, việc phá thai được pháp luật quy định như thế nào? Những trường hợp nào là hợp pháp và khi nào bị coi là vi phạm pháp luật?
1. Pháp luật Việt Nam quy định thế nào về quyền phá thai?
Nhiều người thường có suy nghĩ phá thai là hoàn toàn bị cấm, nhưng thực chất đây là quyền hợp pháp của phụ nữ được nhà nước bảo vệ từ lâu. Tuy nhiên, do các văn bản pháp luật quy định về phá thai hiện nay đều khá cũ và chưa có văn bản pháp luật nào thay thế toàn diện, người dân vẫn thường xuyên bối rối và nhầm lẫn về quyền lợi này. Trong đó, Luật Bảo vệ sức khỏe nhân dân năm 1989 và Nghị định 104/2003/NĐ-CP hướng dẫn Pháp lệnh Dân số có quy định nhau sau:
Luật Bảo vệ sức khỏe nhân dân năm 1989
Điều 44. Quyền của phụ nữ được khám bệnh, chữa bệnh phụ khoa và nạo thai, phá thai.
1. Phụ nữ được quyền nạo thai, phá thai theo nguyện vọng, được khám bệnh, chữa bệnh phụ khoa, được theo dõi sức khỏe trong thời kỳ thai nghén, được phục vụ y tế khi sinh con tại các cơ sở y tế.
2. Bộ Y tế có trách nhiệm củng cố, phát triển mạng lưới chuyên khoa phụ sản và sơ sinh đến tận cơ sở để bảo đảm phục vụ y tế cho phụ nữ.
3. Nghiêm cấm các cơ sở y tế và cá nhân làm các thủ thuật nạo thai, phá thai, tháo vòng tránh thai nếu không có giấy phép do Bộ Y tế hoặc Sở Y tế cấp.”
Nghị định 104/2003/NĐ-CP hướng dẫn Pháp lệnh Dân số
Điều 10. Nghiêm cấm các hành vi lựa chọn giới tính thai nhi, bao gồm
1. Tuyên truyền, phổ biến phương pháp tạo giới tính thai nhi dưới các hình thức: tổ chức nói chuyện, viết, dịch, nhân bản các loại sách, báo, tài liệu, tranh, ảnh, ghi hình, ghi âm; tàng trữ, lưu truyền tài liệu, phương tiện và các hình thức tuyên truyền, phổ biến khác về phương pháp tạo giới tính thai nhi.
2. Chẩn đoán để lựa chọn giới tính thai nhi bằng các biện pháp: xác định qua triệu chứng, bắt mạch; xét nghiệm máu, gen, nước ối, tế bào; siêu âm, ....
3. Loại bỏ thai nhi vì lý do lựa chọn giới tính bằng các biện pháp phá thai, cung cấp, sử dụng các loại hóa chất, thuốc và các biện pháp khác.
Các quy định nêu trên tuy đã được ban hành từ lâu, cụ thể là Luật Bảo vệ sức khỏe nhân dân (1989), Pháp lệnh Dân số (2003) và Nghị định hướng dẫn (2003), nhưng hiện tại chưa có văn bản pháp luật mới nào thay thế toàn diện. Điều này có nghĩa rằng, dù cũ nhưng các văn bản này vẫn đang còn hiệu lực, và đó là cơ sở pháp lý để người dân thực hiện quyền phá thai.
Theo đó, người phụ nữ có quyền hợp pháp được phá thai theo nguyện vọng của bản thân, không bị giới hạn bởi các lý do y tế nghiêm trọng như dị tật bẩm sinh hay nguy cơ sức khỏe. Tuy nhiên, pháp luật đặt ra một số giới hạn quan trọng như tuổi thai tối đa là 22 tuần, cấm phá thai vì lý do lựa chọn giới tính, và đặc biệt nghiêm cấm các cơ sở y tế không có giấy phép thực hiện phá thai. Các quy định này nhằm mục đích bảo vệ sức khỏe, tính mạng của phụ nữ và cân bằng giới tính dân số.
Hiện tại, Việt Nam đang trong quá trình rà soát và cập nhật các văn bản pháp luật về sức khỏe sinh sản để phù hợp hơn với điều kiện xã hội hiện đại. Vì thế, việc phá thai phải được thực hiện rất thận trọng, tuân thủ nghiêm các quy định nêu trên để tránh vi phạm pháp luật và các nguy cơ sức khỏe.
Tình huống giả định
Chị Lệ, 28 tuổi, là công nhân tại một khu công nghiệp ở Bình Dương. Sau một lần khám sức khỏe định kỳ tại công ty, chị mới phát hiện mình đang mang thai 8 tuần. Tuy nhiên, do mang thai ngoài ý muốn, lại đang là lao động thời vụ, thu nhập bấp bênh, chị quyết định sẽ phá thai.
Vì ngại đến bệnh viện công đông đúc, chờ đợi lâu và sợ gặp người quen, chị Lệ lên mạng tìm kiếm “phòng khám phá thai nhanh, kín đáo” rồi chọn một phòng khám tư nhân gần khu trọ, có nhiều quảng cáo “giải quyết nhanh, an toàn, không cần giấy tờ”. Phòng khám này nằm trong hẻm nhỏ, không có bảng hiệu rõ ràng, nhân viên không mặc đồng phục y tế, cũng không có bác sĩ nữ như chị yêu cầu.
Dù có chút lo lắng, chị vẫn đồng ý làm thủ thuật vì được “cam kết an toàn”. Tuy nhiên, trong lúc tiêm thuốc, chị bị tụt huyết áp đột ngột, phải gọi xe cấp cứu chuyển đến bệnh viện công. Sau khi điều trị ổn định, bệnh viện báo cho chị biết rằng phòng khám kia hoạt động không phép và việc thực hiện phá thai ở đó là vi phạm pháp luật, dù chị là người chủ động.
Bác sĩ cũng giải thích: theo pháp luật hiện hành, phụ nữ có quyền phá thai theo nguyện vọng nhưng phải thực hiện tại cơ sở y tế hợp pháp và trong tuổi thai hợp lệ. Việc tự ý phá thai ở phòng khám chui không chỉ gây nguy hiểm đến tính mạng, mà còn vi phạm pháp luật – đặc biệt với những phòng khám không giấy phép hoặc bác sĩ không đủ trình độ chuyên môn.
Sau vụ việc, cơ quan chức năng đã kiểm tra phòng khám kia và phát hiện nhiều sai phạm, trong đó có việc thực hiện phá thai khi không có giấy phép, không đủ điều kiện y tế, thậm chí không có bác sĩ sản khoa phụ trách chính.
(Các nhân vật và tình huống đều là giả định, nhằm mục đích minh họa cho quy định pháp luật.)
2. Những trường hợp phá thai nào là hợp pháp?
Mặc dù người phụ nữ có quyền quyết định về việc phá thai theo nguyện vọng, nhưng quyền này không phải là tuyệt đối. Để bảo vệ sức khỏe người phụ nữ, đảm bảo đạo đức xã hội và tránh các hành vi lợi dụng phá thai vào mục đích sai trái, pháp luật Việt Nam đưa ra một số giới hạn cụ thể. Người dân cần hiểu rõ các quy định này để tránh vi phạm pháp luật và bảo vệ bản thân khỏi những rủi ro pháp lý. Nghị định 104/2003/NĐ-CP hướng dẫn Pháp lệnh Dân số quy định về vấn đề này như sau:
Nghị định 104/2003/NĐ-CP hướng dẫn Pháp lệnh Dân số
Điều 10. Nghiêm cấm các hành vi lựa chọn giới tính thai nhi, bao gồm
Tuyên truyền, phổ biến phương pháp tạo giới tính thai nhi dưới các hình thức: tổ chức nói chuyện, viết, dịch, nhân bản các loại sách, báo, tài liệu, tranh, ảnh, ghi hình, ghi âm; tàng trữ, lưu truyền tài liệu, phương tiện và các hình thức tuyên truyền, phổ biến khác về phương pháp tạo giới tính thai nhi.
Chẩn đoán để lựa chọn giới tính thai nhi bằng các biện pháp: xác định qua triệu chứng, bắt mạch; xét nghiệm máu, gen, nước ối, tế bào; siêu âm, ....
Loại bỏ thai nhi vì lý do lựa chọn giới tính bằng các biện pháp phá thai, cung cấp, sử dụng các loại hóa chất, thuốc và các biện pháp khác.
Theo quy định hiện hành, mặc dù quyền phá thai là quyền hợp pháp của phụ nữ, nhưng pháp luật đặt ra các điều kiện rất rõ ràng để kiểm soát quyền này một cách hiệu quả, tránh tình trạng lợi dụng việc phá thai vào những mục đích không chính đáng.
Thứ nhất, giới hạn về tuần tuổi thai là một điều kiện rất quan trọng mà mọi người cần nắm vững. Pháp luật chỉ cho phép phá thai an toàn khi thai nhi chưa quá 22 tuần tuổi. Quy định này xuất phát từ các nghiên cứu y khoa chỉ rõ rằng việc phá thai sau 22 tuần tuổi có thể gây ra các biến chứng y tế nghiêm trọng, đe dọa sức khỏe và tính mạng của thai phụ. Vì vậy, việc tuân thủ nghiêm ngặt giới hạn tuần tuổi thai là điều kiện bắt buộc để đảm bảo an toàn tuyệt đối.
Thứ hai, lý do phá thai cũng phải được xem xét cẩn trọng. Pháp luật tuyệt đối nghiêm cấm hành vi phá thai với lý do lựa chọn giới tính thai nhi. Quy định này nhằm mục đích đảm bảo cân bằng giới tính tự nhiên trong xã hội, tránh tình trạng mất cân bằng dân số nghiêm trọng. Các cơ sở y tế và cá nhân thực hiện hoặc tiếp tay cho hành vi phá thai vì lý do giới tính đều phải đối mặt với những chế tài nghiêm khắc.
Cuối cùng, việc phá thai phải được thực hiện tại những cơ sở y tế uy tín, có giấy phép đầy đủ và được cơ quan nhà nước giám sát chặt chẽ. Các cơ sở y tế này phải đáp ứng đủ điều kiện về trang thiết bị y tế, bác sĩ và nhân viên y tế phải có chuyên môn cao, kinh nghiệm vững vàng nhằm giảm thiểu rủi ro cho phụ nữ.
Các quy định nêu trên nhằm bảo vệ an toàn sức khỏe của người phụ nữ, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của họ, đồng thời thể hiện trách nhiệm xã hội trong việc duy trì và kiểm soát dân số một cách hiệu quả.
Tình huống giả định
Chị Hoa (33 tuổi, trú tại huyện Đông Anh, Hà Nội) đã có hai cô con gái. Lần này, gia đình chồng chị rất hy vọng có con trai để “nối dõi tông đường.” Khi thai nhi được 23 tuần tuổi, gia đình chồng chị Hoa đưa chị đi khám và biết được thai nhi là bé gái. Dưới sức ép từ chồng và gia đình chồng, chị Hoa bị ép buộc phải phá thai để tiếp tục mang thai nhằm sinh con trai trong tương lai.
Ban đầu, chị Hoa từ chối kịch liệt, nhưng vì áp lực quá lớn từ phía chồng và bố mẹ chồng, chị phải miễn cưỡng đồng ý. Tuy nhiên, khi đến bệnh viện lớn ở Hà Nội, các bác sĩ từ chối thực hiện thủ thuật vì thai nhi đã vượt quá 22 tuần tuổi và lý do phá thai là không hợp pháp. Gia đình chồng chị Hoa sau đó đã tìm đến một phòng khám tư nhỏ, không rõ giấy phép hoạt động.
Tại phòng khám này, ca phá thai được thực hiện một cách bí mật. Vì thai nhi đã quá lớn, phòng khám không đủ điều kiện về trang thiết bị và nhân lực chuyên môn, thủ thuật phá thai đã gây tai biến nghiêm trọng cho chị Hoa, khiến chị bị nhiễm trùng nặng, mất máu nghiêm trọng và buộc phải chuyển gấp đến bệnh viện lớn cấp cứu. Tại bệnh viện, sự việc được phát giác và trình báo cơ quan chức năng.
Sau điều tra, phòng khám và bác sĩ thực hiện phá thai đã bị xử lý nghiêm theo quy định pháp luật vì hành vi phá thai trái phép và lựa chọn giới tính thai nhi. Gia đình chị Hoa cũng phải đối diện với áp lực pháp lý, sự phê phán từ cộng đồng và chịu hậu quả tâm lý nặng nề.
(Các nhân vật và tình tiết trong tình huống này là hoàn toàn giả định, được xây dựng nhằm minh họa cho nội dung pháp luật.)
3. Khi nào hành vi phá thai bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự?
Phá thai là quyền hợp pháp của người phụ nữ, tuy nhiên nếu thực hiện không đúng quy định – như tại cơ sở không được cấp phép, hoặc vì lý do bị cấm – thì có thể dẫn đến hậu quả pháp lý nghiêm trọng. Dù vậy, cần hiểu rõ rằng đối tượng bị xử lý ở đây chủ yếu là người thực hiện thủ thuật, không phải người phụ nữ mang thai. Theo đó,Điều 316 Bộ luật Hình sự 2015 cũng đưa ra quy định xử phạt đối với hành vi phá thai trái phép như sau:
Điều 316. Tội phá thai trái phép
1. Người nào thực hiện việc phá thai trái phép cho người khác thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc bị phạt tù từ 01 năm đến 03 năm:
a) Làm chết 01 người hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 01 người với tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên;
b) Gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người với tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người từ 31% đến 60%;
c) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 61% đến 121%;
d) Đã bị xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này hoặc đã bị kết án về tội này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm.
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 03 năm đến 07 năm:
a) Làm chết 02 người;
b) Gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người với tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên;
c) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 122% đến 200%.
3. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 07 năm đến 15 năm:
a) Làm chết 03 người trở lên;
b) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người với tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên;
c) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này 201% trở lên.
4. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm.
Pháp luật Việt Nam hiện hành xác định rất rõ rằng hành vi phá thai không bị cấm hoàn toàn. Tuy nhiên, nếu thực hiện sai quy định, đặc biệt là phá thai quá tuổi, vì lý do lựa chọn giới tính hoặc tại cơ sở không có giấy phép, thì có thể bị xử phạt.
Tuy nhiên, điểm quan trọng cần nhấn mạnh là:
Pháp luật không truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phụ nữ mang thai phá thai, kể cả khi hành vi đó trái quy định. Người phụ nữ được pháp luật nhìn nhận là đối tượng cần được bảo vệ về sức khỏe thể chất, tâm lý và quyền sinh sản – không phải là chủ thể bị xử lý hình sự.
Đối tượng bị xử lý trong các vụ việc phá thai trái phép luôn là người thực hiện thủ thuật – ví dụ như bác sĩ, y tá, kỹ thuật viên hoặc thậm chí là người không có chuyên môn nhưng vẫn “hành nghề” trái phép. Nếu gây ra hậu quả nghiêm trọng như tử vong hoặc tổn hại lớn đến sức khỏe, người thực hiện sẽ bị xử lý hình sự theo Điều 316 Bộ luật Hình sự với mức án tù nghiêm khắc và có thể bị cấm hành nghề lâu dài.
Trường hợp chưa đến mức bị truy cứu hình sự thì hành vi phá thai vì lý do lựa chọn giới tính hoặc tại nơi không đủ điều kiện pháp lý cũng có thể bị xử phạt hành chính với mức phạt lên tới 20 triệu đồng, kèm hình phạt bổ sung như tước giấy phép hành nghề hoặc đình chỉ hoạt động cơ sở y tế.
Tóm lại, người phụ nữ có quyền phá thai hợp pháp theo quy định, và nếu có vi phạm (ví dụ như phá thai quá tuổi), họ không bị xử lý hình sự, nhưng các cơ sở hoặc người thực hiện phá thai sai quy định thì sẽ bị xử phạt nghiêm khắc.
Tình huống giả định
Anh Khánh là y sĩ nghỉ hưu, từng làm việc tại một bệnh viện huyện ở tỉnh Long An. Sau khi nghỉ, anh mở một phòng khám tư nhỏ tại nhà, không có giấy phép hoạt động. Dù không còn giấy chứng chỉ hành nghề, anh vẫn tiếp tục thực hiện các dịch vụ “phá thai kín đáo, bảo mật” cho các khách hàng trẻ qua lời truyền miệng và quảng cáo trên mạng xã hội.
Một ngày, chị Linh (22 tuổi, sinh viên năm cuối) tìm đến anh Khánh trong tâm trạng hoảng loạn vì phát hiện mình mang thai hơn 22 tuần tuổi. Do lo sợ gia đình biết và muốn “giải quyết nhanh gọn”, chị đồng ý phá thai tại phòng khám của anh Khánh.
Quá trình thủ thuật diễn ra sơ sài, không đủ điều kiện y tế, khiến chị Linh bị băng huyết nặng, buộc phải cấp cứu tại bệnh viện tỉnh. Tại đây, sự việc được phát hiện và chuyển hồ sơ cho cơ quan công an. Cơ quan chức năng xác định anh Khánh đã thực hiện phá thai trái phép, quá tuổi quy định, không có chứng chỉ hành nghề và gây hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe chị Linh.
Anh Khánh bị khởi tố theo Điều 316 Bộ luật Hình sự với mức án dự kiến từ 5–10 năm tù, kèm theo hình phạt bổ sung là cấm hành nghề vĩnh viễn. Trong khi đó, chị Linh không bị xử lý hình sự nhưng phải đối diện với di chứng về sức khỏe sinh sản và ảnh hưởng tâm lý lâu dài.
(Các nhân vật và tình huống trên là giả định, chỉ dùng để minh họa quy định pháp luật.)
Kết luận
Pháp luật Việt Nam không cấm hoàn toàn việc phá thai, mà công nhận quyền phá thai của phụ nữ trong những giới hạn nhất định. Người mang thai được phép phá thai theo nguyện vọng, miễn là tuân thủ điều kiện về tuổi thai, lý do thực hiện và địa điểm hợp pháp. Tuy nhiên, phá thai vì lý do lựa chọn giới tính hoặc phá thai quá 22 tuần tuổi là hành vi bị nghiêm cấm. Những cá nhân, tổ chức thực hiện phá thai trái phép – đặc biệt khi gây hậu quả nghiêm trọng – có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự.
