Hòa giải trong tố tụng dân sự tuân thủ nguyên tắc tự nguyện và hợp pháp, tuy nhiên pháp luật quy định một số trường hợp không được tiến hành hòa giải.
Hòa giải trong tố tụng dân sự là một cơ chế quan trọng nhằm khuyến khích các bên tranh chấp tự thỏa thuận, giảm thiểu xung đột và tiết kiệm thời gian cho quá trình giải quyết vụ án. Pháp luật đã quy định rõ các nguyên tắc tiến hành hòa giải để bảo đảm tính tự nguyện, không trái luật và phù hợp với đạo đức xã hội. Đồng thời, pháp luật cũng xác định những vụ án dân sự không được tiến hành hòa giải, phản ánh giới hạn áp dụng của thủ tục này trong thực tiễn xét xử.
1. Hòa giải trong tố tụng dân sự được tiến hành dựa trên nguyên tắc nào?
Khoản 2 Điều 205 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 205. Nguyên tắc tiến hành hòa giải
...
2. Việc hòa giải được tiến hành theo các nguyên tắc sau đây:
a) Tôn trọng sự tự nguyện thoả thuận của các đương sự, không được dùng vũ lực hoặc đe dọa dùng vũ lực, bắt buộc các đương sự phải thoả thuận không phù hợp với ý chí của mình;
b) Nội dung thoả thuận giữa các đương sự không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội.
Nguyên tắc hòa giải nhấn mạnh sự tự nguyện của các bên, tức là các đương sự hoàn toàn chủ động trong việc đồng ý hay không đồng ý với nội dung thỏa thuận. Tòa án chỉ đóng vai trò hỗ trợ để việc thỏa thuận diễn ra đúng quy định pháp luật. Điều kiện quan trọng là nội dung thỏa thuận không được trái với điều cấm của luật và phải phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội. Nguyên tắc này bảo đảm quyền tự định đoạt của đương sự và ngăn chặn tình trạng lợi dụng hòa giải để hợp thức hóa các hành vi trái pháp luật. Đồng thời, nó tạo cơ sở để kết quả hòa giải có giá trị pháp lý, giảm tải cho hệ thống Tòa án và thúc đẩy văn hóa giải quyết tranh chấp trên tinh thần thiện chí, hợp tác.
Tình huống giả định
Tranh chấp hợp đồng vay tài sản tại TP. Hồ Chí Minh
- Phát sinh tranh chấp
Tháng 8/2025, ông Trần Văn Phong khởi kiện bà Lê Thị Hoa tại Tòa án nhân dân khu vực 1, TP. Hồ Chí Minh về việc bà Hoa vay 200 triệu đồng nhưng chưa trả đúng hạn.
- Tiến hành hòa giải
Trong thời gian chuẩn bị xét xử, Tòa án tổ chức buổi hòa giải. Hai bên tự nguyện thỏa thuận bà Hoa sẽ thanh toán trước 100 triệu đồng trong tháng 9/2025, số còn lại trả dần trong 3 tháng tiếp theo.
- Kết quả pháp lý
Thỏa thuận này không trái pháp luật, không vi phạm đạo đức xã hội và được lập thành biên bản hòa giải thành. Tòa án ra quyết định công nhận sự thỏa thuận của các đương sự, chấm dứt vụ án.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Vụ án dân sự nào không được tiến hành hòa giải trong tố tụng dân sự?
Điều 207 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 207. Những vụ án dân sự không tiến hành hòa giải được
1. Bị đơn, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đã được Tòa án triệu tập hợp lệ lần thứ hai mà vẫn cố tình vắng mặt.
2. Đương sự không thể tham gia hòa giải được vì có lý do chính đáng.
3. Đương sự là vợ hoặc chồng trong vụ án ly hôn là người mất năng lực hành vi dân sự.
4. Một trong các đương sự đề nghị không tiến hành hòa giải.
Không phải mọi vụ án dân sự đều được tiến hành hòa giải. Trường hợp bị đơn hoặc người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan vắng mặt nhiều lần sẽ khiến hòa giải không có ý nghĩa. Nếu đương sự có lý do chính đáng như ốm nặng, ở xa hoặc gặp trở ngại bất khả kháng thì cũng không thể tiến hành. Đặc biệt, trong vụ án ly hôn mà một bên mất năng lực hành vi dân sự thì không thể tham gia hòa giải vì thiếu sự tự nguyện và độc lập về ý chí. Ngoài ra, nếu đương sự nào phản đối việc hòa giải thì Tòa án phải tôn trọng quyền này. Quy định này thể hiện sự linh hoạt trong tố tụng, bảo đảm nguyên tắc tôn trọng ý chí của đương sự, giúp Tòa án tập trung vào việc giải quyết nội dung tranh chấp bằng bản án, tránh kéo dài thủ tục khi hòa giải không còn phù hợp.
Tình huống giả định
Ly hôn có một bên mất năng lực hành vi dân sự tại Hà Nội
- Nộp đơn xin ly hôn
Tháng 7/2025, bà Nguyễn Thị Minh nộp đơn xin ly hôn với ông Trần Văn Khải tại Tòa án nhân dân khu vực Hoàn Kiếm, TP. Hà Nội. Tuy nhiên, ông Khải đã được xác định là người mất năng lực hành vi dân sự theo quyết định của Tòa án từ năm 2023 do bệnh tâm thần.
- Không thể tiến hành hòa giải
Khi thụ lý vụ án, Tòa án xem xét và xác định đây là trường hợp thuộc Điều 207 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015. Vì ông Khải mất năng lực hành vi dân sự, việc hòa giải không thể tiến hành.
- Kết quả pháp lý
Tòa án bỏ qua thủ tục hòa giải, trực tiếp đưa vụ án ra xét xử sơ thẩm để giải quyết việc ly hôn theo quy định pháp luật.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Hòa giải trong tố tụng dân sự là thủ tục quan trọng, góp phần giải quyết tranh chấp trên cơ sở tự nguyện và tuân thủ pháp luật. Nguyên tắc hòa giải được pháp luật quy định nhằm bảo đảm sự tự nguyện của các bên, không trái pháp luật và không trái đạo đức xã hội. Ngoài ra, không phải mọi vụ án dân sự đều có thể tiến hành hòa giải được, pháp luật đã xác định rõ các trường hợp ngoại lệ như vắng mặt nhiều lần, mất năng lực hành vi dân sự hoặc có yêu cầu không hòa giải.
