Đương sự có quyền tự định đoạt trong tố tụng dân sự không?

Trong tố tụng dân sự, nguyên tắc tự định đoạt giữ vai trò trung tâm nhằm bảo đảm quyền chủ động của các bên. Ở giai đoạn khởi kiện, đương sự có toàn quyền quyết định việc yêu cầu Tòa án giải quyết và Tòa chỉ xử lý trong phạm vi đơn đã nộp. Trong quá trình giải quyết, họ còn có thể thay đổi, rút yêu cầu hoặc thỏa thuận với nhau miễn là không vi phạm điều cấm và không trái đạo đức xã hội.

1. Đương sự có quyền tự định đoạt trong tố tụng dân sự không?

Khoản 1 Điều 5 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 quy định như sau: 

Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015

Điều 5. Quyền quyết định và tự định đoạt của đương sự 

1. Đương sự có quyền quyết định việc khởi kiện, yêu cầu Tòa án có thẩm quyền giải quyết vụ việc dân sự. Tòa án chỉ thụ lý giải quyết vụ việc dân sự khi có đơn khởi kiện, đơn yêu cầu của đương sự và chỉ giải quyết trong phạm vi đơn khởi kiện, đơn yêu cầu đó.

...

Như vậy, việc này khẳng định vai trò chủ động của đương sự trong tố tụng. Tòa án chỉ xem xét khi có đơn khởi kiện, đơn yêu cầu và giải quyết đúng trong phạm vi mà đương sự đã đưa ra, không tự ý mở rộng. Qua đó thể hiện rõ nguyên tắc tự định đoạt, bảo đảm quyền và lợi ích của các bên.

Tình huống giả định 

• Nguyên đơn điều chỉnh yêu cầu
  Ngày 15/8/2025, trong quá trình giải quyết, bà Nguyễn Thị Lan và Công ty TNHH Minh Phát đạt được thỏa thuận một phần về trách nhiệm. Bà Lan đồng ý giảm yêu cầu bồi thường từ 300 triệu xuống 200 triệu đồng.

• Tòa án ghi nhận sự thay đổi
  Ngày 20/8/2025, Tòa án nhân dân khu vực xác nhận việc thay đổi yêu cầu khởi kiện của bà Lan theo nguyên tắc tự định đoạt trong tố tụng dân sự.

• Kết quả giải quyết vụ án
  Căn cứ thỏa thuận mới, Tòa án chỉ xét xử trong phạm vi 200 triệu đồng và ra quyết định công nhận sự thay đổi yêu cầu.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

2. Đương sự có quyền thay đổi yêu cầu trong tố tụng dân sự hay không?

Khoản 2 Điều 5 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 quy định như sau: 

Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015

Điều 5. Quyết quyết định và tự định đoạt của đương sự

...

2. Trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự, đương sự có quyền chấm dứt, thay đổi yêu cầu của mình hoặc thỏa thuận với nhau một cách tự nguyện, không vi phạm điều cấm của luật và không trái đạo đức xã hội.

Như vậy, đương sự không chỉ được quyền khởi kiện mà còn có quyền điều chỉnh, rút bớt hoặc thỏa thuận lại yêu cầu trong quá trình tố tụng. Tuy nhiên, sự thay đổi này phải tự nguyện, hợp pháp và phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội.

Tình huống giả định

• Hai bên thỏa thuận lại mức bồi thường
  Trong quá trình giải quyết vụ án, bà Nguyễn Thị Lan và Công ty TNHH Minh Phát đạt được thống nhất một phần về trách nhiệm. Bà Lan đồng ý giảm yêu cầu bồi thường từ 300 triệu xuống 200 triệu đồng.

• Tòa án công nhận sự thay đổi
  Ngày 25/8/2025, Tòa án nhân dân khu vực xác nhận sự thay đổi yêu cầu của nguyên đơn theo quyền tự định đoạt trong tố tụng dân sự.

• Giải quyết vụ án theo mức mới
  Trên cơ sở đó, Tòa án chỉ xét xử và ra quyết định buộc Công ty Minh Phát bồi thường cho bà Lan 200 triệu đồng.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

3. Kết luận 

Nguyên tắc tự định đoạt bảo đảm đương sự có quyền khởi kiện, đưa ra yêu cầu và giới hạn phạm vi giải quyết vụ án. Đồng thời, trong quá trình tố tụng, đương sự được quyền thay đổi, chấm dứt hoặc thỏa thuận về yêu cầu của mình, miễn là sự thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm và không trái đạo đức xã hội.