Thỏa thuận nhận tội là cơ chế pháp lý được nhiều quốc gia áp dụng nhằm rút ngắn thời gian tố tụng và tạo điều kiện giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo. Cơ chế này thường được phân loại thành nhiều hình thức khác nhau tùy theo mục đích thỏa thuận giữa bị cáo và cơ quan công tố. Dù chưa được chưa được pháp luật quy định chính thức, nhưng trong pháp luật hình sự Việt Nam vẫn có những quy định thể hiện tinh thần khoan hồng tương tự với thỏa thuận nhận tội.
1. Thỏa thuận nhận tội là gì? Có mấy loại?
Thỏa thuận nhận tội (tiếng Anh: plea bargain) là một cơ chế phổ biến trong tố tụng hình sự ở các nước theo hệ thống thông luật như Mỹ, Canada, Anh, Úc... Đây là quá trình thương lượng giữa bị cáo và cơ quan công tố, trong đó bị cáo chấp nhận nhận tội hoặc không phản đối cáo buộc để đổi lấy một lợi ích nhất định – thường là giảm nhẹ hình phạt, rút gọn thủ tục tố tụng hoặc truy tố theo tội danh nhẹ hơn.
Thỏa thuận nhận tội thường diễn ra sau khi đã kết thúc giai đoạn điều tra và có cáo trạng, tức là trước phiên tòa xét xử. Nếu thỏa thuận không thành, vụ án sẽ được xét xử theo thủ tục thông thường. Mục đích chính của cơ chế này là tiết kiệm thời gian, chi phí tố tụng và tạo cơ hội khoan hồng cho bị cáo có thiện chí hợp tác.
Trong thực tiễn quốc tế, thỏa thuận nhận tội được chia thành 3 loại phổ biến:
- Nhận tội để giảm nhẹ tội danh:
Bị can đồng ý nhận tội nghiêm trọng để được truy tố theo tội danh nhẹ hơn.
- Nhận tội để được giảm mức hình phạt:
Bị cáo thừa nhận hành vi phạm tội để đổi lấy một bản án nhẹ hơn, như phạt cải tạo thay vì tù giam.
- Nhận tội để loại bỏ bớt cáo buộc:
Trong trường hợp bị cáo bị truy tố nhiều tội danh, việc thừa nhận một phần có thể giúp loại bỏ các cáo buộc còn lại.
Cơ chế này mang tính linh hoạt cao, giúp giải quyết nhanh chóng những vụ án không phức tạp, đồng thời cũng thể hiện tính nhân đạo của pháp luật khi tạo cơ hội cho người phạm tội thể hiện sự ăn năn và hợp tác.
Tình huống giả định:
Bị cáo nhận tội để được giảm nhẹ hình phạt
Nguyễn Minh Khánh, một công dân Việt Nam định cư tại Mỹ, bị truy tố vì hành vi lừa đảo qua mạng với mức án dự kiến lên đến 7 năm tù. Tuy nhiên, sau khi cơ quan công tố đưa ra đề nghị thỏa thuận nhận tội, anh đồng ý thừa nhận một phần hành vi vi phạm, cung cấp thêm chứng cứ giúp phát hiện đồng phạm và cam kết bồi thường thiệt hại. Nhờ thái độ hợp tác, Nguyễn Minh Khánh được truy tố theo tội danh nhẹ hơn và chỉ bị tuyên 2 năm tù treo.
Dù tình huống này được xây dựng theo mô hình của các quốc gia theo hệ thống thông luật, nhưng nó cho thấy hiệu quả thực tiễn và tính nhân đạo của cơ chế thỏa thuận nhận tội khi áp dụng phù hợp.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Việt Nam có áp dụng thỏa thuận nhận tội không?
Khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi bởi khoản 6 Điều 1 Luật sửa đổi Bộ luật Hình sự 2017) quy định:
Điều 51. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
1. Các tình tiết sau đây là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự:
a) Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm;
b) Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả;
c) Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng;
d) Phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết;
đ) Phạm tội trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội;
e) Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra;
g) Phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình tự gây ra;
h) Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn;
i) Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng;
k) Phạm tội vì bị người khác đe dọa hoặc cưỡng bức;
l) Phạm tội trong trường hợp bị hạn chế khả năng nhận thức mà không phải do lỗi của mình gây ra;
m) Phạm tội do lạc hậu;
n) Người phạm tội là phụ nữ có thai;
o) Người phạm tội là người đủ 70 tuổi trở lên;
p) Người phạm tội là người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng;
q) Người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình;
r) Người phạm tội tự thú;
s) Người phạm tội thành khẩn khai báo hoặc ăn năn hối cải;
t) Người phạm tội tích cực giúp đỡ các cơ quan có trách nhiệm phát hiện hoặc điều tra tội phạm;
u) Người phạm tội đã lập công chuộc tội;
v) Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác;
x) Người phạm tội là cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ, người có công với cách mạng.
...
Ở Việt Nam, thỏa thuận nhận tội chưa được ghi nhận như một quy định riêng biệt trong Bộ luật Tố tụng Hình sự hay Bộ luật Hình sự. Tuy nhiên, trong thực tiễn xét xử, nhiều yếu tố tương đồng với cơ chế thỏa thuận nhận tội vẫn được ghi nhận và áp dụng, đặc biệt trong các trường hợp người phạm tội tự nguyện khai báo, phối hợp điều tra, khắc phục hậu quả và thể hiện thái độ ăn năn hối cải.
Pháp luật Việt Nam ghi nhận các hành vi này như tình tiết giảm nhẹ, tạo điều kiện để Tòa án xem xét áp dụng mức hình phạt nhẹ hơn, kể cả án treo hoặc chuyển từ phạt tù sang phạt cải tạo không giam giữ. Tuy nhiên, khác với các quốc gia theo hệ thống thông luật, Việt Nam không có cơ chế thương lượng chính thức giữa luật sư và công tố viên để bị cáo được truy tố theo tội danh nhẹ hơn. Việc giảm nhẹ hình phạt hoàn toàn phụ thuộc vào đánh giá khách quan của Tòa án dựa trên hồ sơ vụ án và các tình tiết giảm nhẹ đã được chứng minh.
Ngoài ra, việc không được pháp luật quy định cơ chế thỏa thuận nhận tội giúp tránh nguy cơ lạm dụng hoặc tạo ra bất công tố tụng, đặc biệt trong những vụ án nghiêm trọng. Thay vào đó, pháp luật Việt Nam vẫn đảm bảo quyền được khoan hồng đối với người có thiện chí hợp tác, trên cơ sở nguyên tắc nhân đạo và công bằng.
Ví dụ thực tế:
Vụ Việt Á: Cựu Bộ trưởng Nguyễn Thanh Long được giảm án, một cựu cán bộ được miễn trách nhiệm hình sự
Ngày 17.5.2024, TAND Cấp cao tại Hà Nội tuyên án phúc thẩm vụ án liên quan đến Công ty Việt Á. Trong phiên xử này, Hội đồng xét xử đã chấp nhận một phần kháng cáo và tuyên giảm án cho cựu Bộ trưởng Y tế Nguyễn Thanh Long từ 18 năm tù xuống còn 16 năm tù về tội “Nhận hối lộ”. Việc giảm án được xét đến nhờ các tình tiết giảm nhẹ như thái độ thành khẩn, hợp tác điều tra và nộp lại toàn bộ số tiền thu lợi bất chính.
Đáng chú ý, bị cáo Nguyễn Nam Liên (cựu Vụ trưởng Vụ Kế hoạch - Tài chính, Bộ Y tế) được miễn trách nhiệm hình sự vì có nhiều tình tiết đặc biệt: đã nộp lại số tiền liên quan, có nhiều thành tích trong công tác và sức khỏe yếu. Ngoài ra, cựu Phó trưởng phòng Vụ Kế hoạch - Tài chính Lê Văn Trường cũng được giảm án từ 30 tháng tù còn 24 tháng tù treo.
Các quyết định giảm án và miễn trách nhiệm hình sự được đưa ra sau khi Hội đồng xét xử xem xét toàn diện các chứng cứ, lời khai, tình tiết giảm nhẹ và quá trình khắc phục hậu quả của các bị cáo.
Nguồn: Báo Chính Phủ
3. Kết luận
Thỏa thuận nhận tội là một cơ chế phổ biến trong pháp luật của nhiều quốc gia phương Tây, thường được áp dụng để rút ngắn quá trình xét xử và tạo cơ hội khoan hồng cho người phạm tội. Cơ chế này gồm nhiều dạng khác nhau tùy vào nội dung thỏa thuận giữa bị cáo và công tố viên. Tại Việt Nam, dù chưa có quy định riêng về thỏa thuận nhận tội, nhưng pháp luật hiện hành vẫn cho phép Tòa án xem xét giảm nhẹ hình phạt đối với người phạm tội có thái độ hợp tác, khai báo rõ ràng và ăn năn hối cải.
