Những vụ án mạng có liên quan đến người mắc bệnh tâm thần luôn khiến dư luận quan tâm và đặt ra nhiều câu hỏi pháp lý. Liệu một người không thể nhận thức, làm chủ hành vi do bệnh tâm thần có phải chịu trách nhiệm hình sự nếu gây ra cái chết cho người khác? Và trong trường hợp đó, ai sẽ đứng ra bồi thường cho nạn nhân? Đây là vấn đề phức tạp, cần được nhìn nhận từ nhiều góc độ pháp lý khác nhau.
1. Người bị tâm thần giết người có bị xử lý hình sự không?
Căn cứ vào quy định tại Điều 21 Bộ luật Hình sự 2015 về tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự:
Điều 21. Tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự
Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi đang mắc bệnh tâm thần, một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì không phải chịu trách nhiệm hình sự.
Theo quy định trên, nếu một người thực hiện hành vi giết người trong khi đang mắc bệnh tâm thần hoặc một bệnh lý khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi, thì người đó sẽ không phải chịu trách nhiệm hình sự. Điều này xuất phát từ nguyên tắc cơ bản của luật hình sự là người phạm tội phải có năng lực trách nhiệm hình sự, tức là có khả năng nhận thức được tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi của mình và có khả năng điều khiển được hành vi đó.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng việc xác định một người có mắc bệnh tâm thần đến mức mất khả năng nhận thức và điều khiển hành vi hay không phải dựa trên kết luận giám định pháp y tâm thần của cơ quan có thẩm quyền.
Để hiểu rõ hơn về mức độ nghiêm trọng của hành vi giết người, chúng ta cùng xem xét quy định tại Điều 123 Bộ luật Hình sự 2015:
Điều 123. Tội giết người
1. Người nào giết người thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 12 năm đến 20 năm, tù chung thân hoặc tử hình:
a) Giết 02 người trở lên;
b) Giết người dưới 16 tuổi;
c) Giết phụ nữ mà biết là có thai;
d) Giết người đang thi hành công vụ hoặc vì lý do công vụ của nạn nhân;
đ) Giết ông, bà, cha, mẹ, người nuôi dưỡng, thầy giáo, cô giáo của mình;
e) Giết người mà liền trước đó hoặc ngay sau đó lại thực hiện một tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng;
g) Để thực hiện hoặc che giấu tội phạm khác;
h) Để lấy bộ phận cơ thể của nạn nhân;
i) Thực hiện tội phạm một cách man rợ;
k) Bằng cách lợi dụng nghề nghiệp;
l) Bằng phương pháp có khả năng làm chết nhiều người;
m) Thuê giết người hoặc giết người thuê;
n) Có tính chất côn đồ;
o) Có tổ chức;
p) Tái phạm nguy hiểm;
q) Vì động cơ đê hèn.
2. Phạm tội không thuộc các trường hợp quy định tại khoản 1 Điều này, thì bị phạt tù từ 07 năm đến 15 năm.
3. Người chuẩn bị phạm tội này, thì bị phạt tù từ 01 năm đến 05 năm.
4. Người phạm tội còn có thể bị cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm, phạt quản chế hoặc cấm cư trú từ 01 năm đến 05 năm.
Pháp luật hình sự chỉ áp dụng với người có năng lực nhận thức và điều khiển hành vi. Trường hợp người phạm tội bị mất hoàn toàn năng lực nhận thức do bệnh lý tâm thần tại thời điểm gây án thì không phải chịu trách nhiệm hình sự, dù hậu quả có nghiêm trọng đến đâu.
Ví dụ thực tế:
Bệnh nhân tâm thần gây ra 3 vụ giết người: Lỗ hổng trong quản lý người có nguy cơ cao
Đỗ Văn Việt là một bệnh nhân tâm thần với tiền sử phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, từng gây ra ba vụ án mạng khiến dư luận bàng hoàng. Năm 1998, Việt bị kết án 5 năm tù về tội Giết người sau một vụ án đầu tiên. Tuy nhiên, sau khi thi hành án và được trả tự do, năm 2005, Việt tiếp tục gây ra án mạng thứ hai khi sát hại chính cha ruột của mình. Do có hồ sơ bệnh án tâm thần, cơ quan điều tra đã đình chỉ vụ án và đưa Việt vào theo dõi, điều trị bắt buộc tại bệnh viện tâm thần.
Sau một thời gian điều trị, Việt được chuyển đến Khu điều dưỡng tâm thần Thụy An (Ba Vì, Hà Nội). Tại đây, vào ngày 5/1/2013, Việt bất ngờ tấn công nữ điều dưỡng Phạm Thị Xuân, người trực tiếp chăm sóc mình, khiến nạn nhân tử vong ngay sau đó. Vụ việc đã gây rúng động không chỉ trong ngành y tế mà còn đặt ra câu hỏi lớn về việc quản lý, giám sát và đánh giá mức độ nguy hiểm của bệnh nhân tâm thần có tiền sử bạo lực.
Tại phiên tòa sơ thẩm ngày 21/9/2015, TAND TP. Hà Nội tuyên phạt Đỗ Văn Việt 6 năm tù về tội "Giết người". Đây là bản án được đưa ra trong bối cảnh khó khăn, khi vừa phải đảm bảo nguyên tắc pháp lý, vừa đánh giá khách quan tình trạng tâm thần của bị cáo tại thời điểm phạm tội.
Nguồn: VnExpress
2. Người bị tâm thần có được coi là mất năng lực hành vi dân sự không?
Theo quy định tại Điều 22 Bộ luật Dân sự 2015, mất năng lực hành vi dân sự được quy định như sau:
Điều 22. Mất năng lực hành vi dân sự
1. Khi một người do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi thì theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người mất năng lực hành vi dân sự trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần.
Khi không còn căn cứ tuyên bố một người mất năng lực hành vi dân sự thì theo yêu cầu của chính người đó hoặc của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định hủy bỏ quyết định tuyên bố mất năng lực hành vi dân sự.
2. Giao dịch dân sự của người mất năng lực hành vi dân sự phải do người đại diện theo pháp luật xác lập, thực hiện.
Không phải ai mắc bệnh tâm thần cũng tự động được coi là mất năng lực hành vi dân sự. Việc xác định phải thông qua giám định pháp y và có quyết định của Tòa án. Khi đã có tuyên bố mất năng lực, mọi giao dịch dân sự của người đó phải do người đại diện hợp pháp thực hiện.
Ví dụ thực tế:
Giết cha khi lên cơn động kinh, người con vẫn bị phạt tù vì đủ năng lực nhận thức
Vào tháng 6/2018 tại Hà Nội, Dương Đại Dương (25 tuổi) đã dùng dao tấn công cha mẹ ruột trong lúc lên cơn động kinh. Hậu quả nghiêm trọng, người cha bị thương nặng và qua đời sau 20 ngày điều trị, còn người mẹ bị thương ở chân. Vụ án gây chấn động dư luận khi thủ phạm là con trai ruột của nạn nhân và có tiền sử bệnh tâm thần.
Đáng chú ý, trước đó vào tháng 11/2017, Dương từng thực hiện hành vi trộm cắp xe máy nhưng được cho tại ngoại vì có kết luận giám định là mắc bệnh tâm thần. Tuy nhiên, trong vụ án giết người lần này, Hội đồng xét xử TAND TP Hà Nội đã tuyên phạt Dương 21 năm 6 tháng tù cho hai tội danh: “Giết người” và “Trộm cắp tài sản”.
Nguồn: VnExpress.net
3. Gia đình người tâm thần gây án có phải bồi thường cho nạn nhân không?
Căn cứ vào Điều 586 Bộ luật Dân sự 2015 quy định về bồi thường thiệt hại do người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi gây ra:
Điều 586. Năng lực chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại của cá nhân
1. Người từ đủ mười tám tuổi trở lên gây thiệt hại thì phải tự bồi thường.
2. Người chưa đủ mười lăm tuổi gây thiệt hại mà còn cha, mẹ thì cha, mẹ phải bồi thường toàn bộ thiệt hại; nếu tài sản của cha, mẹ không đủ để bồi thường mà con chưa thành niên gây thiệt hại có tài sản riêng thì lấy tài sản đó để bồi thường phần còn thiếu, trừ trường hợp quy định tại Điều 599 của Bộ luật này.
Người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi gây thiệt hại thì phải bồi thường bằng tài sản của mình; nếu không đủ tài sản để bồi thường thì cha, mẹ phải bồi thường phần còn thiếu bằng tài sản của mình.
3. Người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi gây thiệt hại mà có người giám hộ thì người giám hộ đó được dùng tài sản của người được giám hộ để bồi thường; nếu người được giám hộ không có tài sản hoặc không đủ tài sản để bồi thường thì người giám hộ phải bồi thường bằng tài sản của mình; nếu người giám hộ chứng minh được mình không có lỗi trong việc giám hộ thì không phải lấy tài sản của mình để bồi thường.
Dù không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, nhưng về dân sự – thiệt hại do người tâm thần gây ra vẫn phải được bồi thường. Tài sản của người gây hại sẽ được ưu tiên, sau đó đến tài sản của người giám hộ nếu họ không thực hiện tốt nghĩa vụ giám sát, chăm sóc.
Ví dụ thực tế:
Tấn công hàng xóm khiến tử vong, người tâm thần bị phạt 15 năm tù, gia đình phải bồi thường 200 triệu đồng
Ngày 18/6/2024, Tòa án Nhân dân tỉnh Quảng Nam tuyên phạt Võ Đức Hân (38 tuổi, trú tại phường Cẩm Châu, TP Hội An) 15 năm tù về tội "Giết người". Trước đó, chiều 10/12/2023, do mâu thuẫn, Hân đã dùng thanh sắt dài 1,52m tấn công hàng xóm là ông Tống Quốc Toàn (39 tuổi), gây 26 vết thương nghiêm trọng khiến nạn nhân tử vong tại chỗ. Giám định pháp y xác định Hân mắc tâm thần phân liệt thể Paranoid với diễn tiến liên tục, làm hạn chế khả năng nhận thức và điều khiển hành vi, nhưng vẫn chưa đến mức mất hoàn toàn năng lực.
Do bị hạn chế năng lực trách nhiệm hình sự, Hân vẫn phải chịu hình phạt tù. Đồng thời, tòa buộc gia đình bị cáo bồi thường cho gia đình nạn nhân hơn 200 triệu đồng để khắc phục hậu quả.
Nguồn: Báo Tuổi Trẻ
4. Kết luận
Trường hợp người mắc bệnh tâm thần gây ra hành vi giết người được pháp luật xem xét theo hướng miễn trách nhiệm hình sự nếu mất hoàn toàn năng lực nhận thức hoặc điều khiển hành vi. Tuy nhiên, trách nhiệm bồi thường thiệt hại vẫn được đặt ra và có thể chuyển giao cho người giám hộ hoặc đại diện hợp pháp theo quy định pháp luật dân sự.
