Việc nhận di sản thường đi kèm với thắc mắc về trách nhiệm trả nợ thay cho người đã mất. Nếu người thừa kế nhận di sản thì phải thanh toán các khoản nợ trong phạm vi phần tài sản được hưởng. Ngược lại, nếu từ chối nhận di sản đúng quy định thì không phải chịu bất kỳ trách nhiệm tài chính nào liên quan đến khoản nợ đó.
1. Người thừa kế có phải trả nợ thay người đã chết không?
Khoản 1, khoản 2, khoản 3 Điều 615 Bộ luật Dân sự 2015 quy định cụ thể:
Bộ luật Dân sự 2015
Điều 615. Thực hiện nghĩa vụ tài sản do người chết để lại
1. Những người hưởng thừa kế có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ tài sản trong phạm vi di sản do người chết để lại, trừ trường hợp có thoả thuận khác.2. Trường hợp di sản chưa được chia thì nghĩa vụ tài sản do người chết để lại được người quản lý di sản thực hiện theo thoả thuận của những người thừa kế trong phạm vi di sản do người chết để lại.
3. Trường hợp di sản đã được chia thì mỗi người thừa kế thực hiện nghĩa vụ tài sản do người chết để lại tương ứng nhưng không vượt quá phần tài sản mà mình đã nhận, trừ trường hợp có thoả thuận khác.
...
Theo Điều 615 Bộ luật Dân sự 2015, người thừa kế có trách nhiệm liên đới thanh toán các khoản nợ mà người chết để lại, nhưng chỉ trong phạm vi di sản mà họ nhận được. Điều này có nghĩa là nếu di sản được chia cho nhiều người thì mỗi người chỉ chịu trách nhiệm thanh toán tương ứng với phần tài sản họ được hưởng. Pháp luật không buộc người thừa kế phải lấy tài sản riêng của mình để trả nợ thay cho người đã mất.
Việc liên đới ở đây không có nghĩa là ai cũng phải trả toàn bộ khoản nợ, mà là cùng nhau chia trách nhiệm trả nợ trong giới hạn giá trị di sản nhận được. Trong một số trường hợp, các bên có thể thỏa thuận với nhau để một người đứng ra thanh toán toàn bộ, đổi lại nhận phần di sản lớn hơn. Nếu không có thỏa thuận, thì mỗi người vẫn phải chịu phần nghĩa vụ tài chính tương ứng với phần thừa kế của mình.
Nguyên tắc này giúp bảo vệ cả người thừa kế (không bị áp đặt nghĩa vụ vượt quá khả năng tài chính) lẫn chủ nợ (được đảm bảo quyền thu hồi nợ từ tài sản của người chết). Vì vậy, khi tiến hành thủ tục khai nhận di sản, người thừa kế cần xác định rõ giá trị phần tài sản mình nhận được, đồng thời nắm rõ các khoản nợ còn lại để chủ động thực hiện nghĩa vụ trong phạm vi cho phép.
Tình huống giả định:
Ông Nguyễn Văn Lâm, ngụ tại thành phố Gia Minh, qua đời vào năm 2023. Trước khi mất, ông để lại một căn nhà trị giá 3 tỷ đồng và một khoản nợ 1,2 tỷ đồng tại Ngân hàng TMCP Tân Việt. Theo di chúc, toàn bộ tài sản được chia đều cho ba người con là anh Nguyễn Văn Thành, chị Nguyễn Thị Trang và em út Nguyễn Văn Long.
Sau khi hoàn tất thủ tục khai nhận di sản, mỗi người con được nhận tài sản tương đương 1 tỷ đồng. Ngân hàng Tân Việt đã gửi thông báo yêu cầu ba người thừa kế thanh toán khoản nợ 1,2 tỷ đồng của ông Lâm. Ban đầu, anh Thành cho rằng khoản nợ là trách nhiệm riêng của cha nên không đồng ý trả.
Tuy nhiên, sau khi được cơ quan công chứng và luật sư tư vấn, ba anh em hiểu rõ rằng theo quy định tại Điều 615 Bộ luật Dân sự 2015, họ phải liên đới thanh toán khoản nợ này trong phạm vi di sản được nhận, tức là mỗi người có nghĩa vụ thanh toán tối đa 400 triệu đồng. Họ đồng ý dùng một phần giá trị tài sản được thừa kế để trả nợ cho ngân hàng, đúng với nghĩa vụ pháp lý mà pháp luật quy định.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Nếu từ chối nhận di sản thì có phải thanh toán nợ không?
Điều 620 Bộ luật Dân sự 2015 quy định cụ thể:
Bộ luật Dân sự 2015
Điều 620. Từ chối nhận di sản
1. Người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác.2. Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản và gửi đến người quản lý di sản, những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia di sản để biết.
3. Việc từ chối nhận di sản phải được thể hiện trước thời điểm phân chia di sản.
Theo Điều 620 Bộ luật Dân sự 2015, người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, và nếu việc từ chối được thực hiện đúng trình tự, họ sẽ không phải chịu trách nhiệm thanh toán nợ thay cho người đã mất. Điều này rất quan trọng trong các trường hợp mà người chết để lại di sản ít nhưng nợ nhiều.
Để việc từ chối có giá trị pháp lý, người thừa kế cần lập văn bản từ chối nhận di sản, có công chứng hoặc chứng thực, và gửi tới người quản lý di sản hoặc cơ quan có thẩm quyền trong thời hạn 6 tháng kể từ ngày mở thừa kế. Nếu quá thời hạn này mà không thực hiện, hoặc đã sử dụng một phần tài sản, thì pháp luật mặc nhiên coi là đã nhận di sản, và khi đó nghĩa vụ thanh toán sẽ phát sinh.
Tuy nhiên, luật cũng giới hạn quyền từ chối nếu hành vi đó nhằm trốn tránh nghĩa vụ với người khác. Ví dụ: người đang nợ nhiều nơi mà từ chối nhận di sản để không bị đòi nợ, thì việc từ chối có thể bị coi là gian dối và bị tòa tuyên vô hiệu.
Tình huống giả định:
Bà Trần Thị Mai, cư trú tại huyện Đông Hải, tỉnh Bình Thuận, qua đời năm 2024, để lại một căn nhà cấp 4 trị giá khoảng 600 triệu đồng và một khoản nợ 800 triệu đồng vay từ Ngân hàng NN&PTNT chi nhánh Bình Thuận. Con trai bà là anh Trần Minh Hoàng, sau khi kiểm tra tài sản và khoản nợ, nhận thấy việc nhận di sản sẽ đồng nghĩa với trách nhiệm thanh toán nợ vượt quá giá trị tài sản thừa kế.
Anh Hoàng đã làm văn bản từ chối nhận di sản, có công chứng tại Văn phòng công chứng Hòa Bình, và gửi đến UBND xã, nơi bà Mai cư trú cuối cùng, trong thời hạn 6 tháng kể từ ngày mở thừa kế. Anh cũng không có bất kỳ hành động nào thể hiện việc đã nhận hoặc sử dụng tài sản.
Khi ngân hàng liên hệ đòi nợ, anh Hoàng cung cấp đầy đủ giấy tờ chứng minh việc từ chối nhận di sản đúng quy định. Sau khi xác minh, cơ quan thi hành án và ngân hàng xác nhận anh Hoàng không có nghĩa vụ thanh toán khoản nợ của mẹ, vì đã từ chối hợp pháp và không nhận phần tài sản nào từ di sản thừa kế. Nghĩa vụ trả nợ sau đó được xử lý thông qua việc kê biên tài sản di sản còn lại để thanh toán một phần nợ cho ngân hàng
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Việc xác định trách nhiệm thanh toán nợ khi thừa kế di sản là vấn đề pháp lý quan trọng, thường gây nhầm lẫn trong thực tế. Nếu người thừa kế nhận di sản thì phải thanh toán nợ trong phạm vi phần tài sản được hưởng, không phải lấy tài sản riêng để trả. Ngược lại, nếu họ từ chối nhận di sản đúng quy định thì sẽ không phải chịu trách nhiệm gì đối với các khoản nợ mà người chết để lại.
