Trong đời sống hiện nay, các tranh chấp liên quan đến thừa kế tài sản không còn là điều hiếm gặp. Đặc biệt, nhiều gia đình gặp phải vướng mắc khi ông bà mất mà không để lại di chúc, dẫn đến mâu thuẫn giữa các cháu nội và cháu ngoại. Câu hỏi được đặt ra là: cháu nội có được ưu tiên hơn cháu ngoại trong việc hưởng thừa kế hay không? Cả hai có được xem là cùng hàng thừa kế? Nếu không có di chúc, thì tài sản của người mất sẽ được chia như thế nào?
1. Cháu nội và cháu ngoại có cùng hàng thừa kế không?
Theo quy định tại Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015, những người thừa kế theo pháp luật được chia thành các hàng thừa kế theo mức độ quan hệ huyết thống. Cụ thể:
Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
1. Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây:
a) Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết;
b) Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại;
c) Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột; chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ ngoại.
2. Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau.
3. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.
Theo quy định trên, cả cháu nội và cháu ngoại đều là cháu ruột của người chết, nếu người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại hoặc bà ngoại của họ. Do đó, cả hai đều thuộc hàng thừa kế thứ hai khi áp dụng thừa kế theo pháp luật. Quan trọng hơn, khoản 2 Điều 651 xác định rõ: “Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau”, vì thế cháu nội không được ưu tiên hơn cháu ngoại.
Tình huống giả định:
Một vụ án tranh chấp thừa kế được Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định thụ lý vào cuối năm 2023 liên quan đến di sản của bà Nguyễn Thị Dung (sinh năm 1940, cư trú tại TP. Quy Nhơn), người đã qua đời mà không để lại di chúc. Bà Dung có hai người con ruột là ông Trần Văn Hòa và bà Lê Thị Tuyết Mai, tuy nhiên cả hai người con này đều đã mất trước bà. Ông Hòa có một người con trai là anh Trần Minh Khang (cháu nội), còn bà Mai có một người con gái là chị Lê Thị Bích Ngọc (cháu ngoại). Sau khi bà Dung mất, anh Khang và chị Ngọc đều yêu cầu được chia phần di sản thừa kế, bao gồm một căn nhà và một khoản tiền mặt với tổng giá trị khoảng 2,5 tỷ đồng.
Tranh chấp phát sinh khi anh Khang cho rằng mình là cháu nội – thuộc dòng nội – nên có quyền ưu tiên thừa kế hơn cháu ngoại. Tuy nhiên, chị Ngọc phản đối và yêu cầu được chia phần bằng nhau. Vụ việc được đưa ra Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định giải quyết.
Căn cứ vào Điểm b Khoản 1 Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015, Tòa án xác định: cả anh Khang và chị Ngọc đều là “cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại”, do đó đều thuộc hàng thừa kế thứ hai. Bởi lẽ, con của bà Dung (hàng thừa kế thứ nhất) đều đã mất trước bà, nên hàng thừa kế thứ hai được quyền hưởng di sản. Đồng thời, theo Khoản 2 Điều 651, những người thừa kế cùng hàng sẽ được chia phần di sản bằng nhau.
Kết quả, Tòa tuyên cả anh Khang và chị Ngọc mỗi người được hưởng 50% phần giá trị di sản của bà Dung, không phân biệt giữa cháu nội và cháu ngoại. Tình huống này cho thấy pháp luật không đặt sự phân biệt giữa bên nội và bên ngoại, miễn là người cháu đó là cháu ruột và ông/bà là người để lại di sản thì đều được xác định thuộc cùng một hàng thừa kế nếu không còn người thuộc hàng trước.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo)
2. Khi nào cháu nội, cháu ngoại được chia thừa kế theo pháp luật?
Việc chia thừa kế theo pháp luật được áp dụng trong các trường hợp cụ thể được quy định tại Điều 650 Bộ luật Dân sự 2015:
Điều 650. Những trường hợp thừa kế theo pháp luật
1. Thừa kế theo pháp luật được áp dụng trong trường hợp sau đây:
a) Không có di chúc;
b) Di chúc không hợp pháp;
c) Những người thừa kế theo di chúc chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập di chúc; cơ quan, tổ chức được hưởng thừa kế theo di chúc không còn tồn tại vào thời điểm mở thừa kế;
d) Những người được chỉ định làm người thừa kế theo di chúc mà không có quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.
...
Nếu người mất không để lại di chúc, hoặc để lại di chúc không hợp lệ (viết tay nhưng không ký, lập không đúng hình thức...), hoặc người được chỉ định thừa kế đã chết, không còn tồn tại, hoặc từ chối di sản thì di sản sẽ chia theo pháp luật. Khi đó, nếu hàng thừa kế thứ nhất không còn ai, thì cháu nội và cháu ngoại thuộc hàng thứ hai sẽ được chia phần di sản.
Tình huống giả định:
Năm 2023, Tòa án nhân dân thành phố Vũng Tàu thụ lý một vụ án tranh chấp thừa kế liên quan đến di sản của ông Nguyễn Văn Tư (sinh năm 1942), người đã qua đời mà trước đó có để lại một bản di chúc viết tay. Trong di chúc, ông Tư để toàn bộ tài sản (gồm nhà đất và tiền tiết kiệm, trị giá khoảng 3,2 tỷ đồng) cho người con nuôi là ông Lê Văn Khải. Tuy nhiên, ông Khải đã mất hai tháng trước thời điểm ông Tư qua đời, và di chúc không có người thừa kế thay thế. Do người được chỉ định trong di chúc chết trước người lập di chúc, nên theo điểm c khoản 1 Điều 650 Bộ luật Dân sự 2015, toàn bộ phần di sản này sẽ được chia theo pháp luật. Lúc này, hai người cháu ruột của ông Tư là anh Nguyễn Quốc Hưng (cháu nội – con trai của con trai đã mất) và chị Nguyễn Thị Lan (cháu ngoại – con gái của con gái đã mất) cùng yêu cầu được chia thừa kế. Anh Hưng cho rằng mình thuộc dòng nội nên có quyền ưu tiên hơn cháu ngoại. Tuy nhiên, Tòa án xác định cả hai đều là cháu ruột và ông Tư là ông nội của Hưng và ông ngoại của Lan, nên cả hai cùng thuộc hàng thừa kế thứ hai theo quy định tại điểm b khoản 1 Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015. Vì hàng thừa kế thứ nhất (các con ruột của ông Tư) đều đã chết trước, nên di sản được chia cho những người ở hàng thừa kế thứ hai, và những người cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau theo khoản 2 Điều 651. Kết quả, anh Hưng và chị Lan được chia phần di sản bằng nhau, mỗi người 50%. Tình huống này cho thấy, cháu nội và cháu ngoại chỉ được chia thừa kế theo pháp luật khi không còn người ở hàng thừa kế thứ nhất, và trong trường hợp đó, pháp luật không phân biệt nội hay ngoại – miễn là đều là cháu ruột của người để lại di sản.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo)
3. Kết luận
Việc hiểu đúng quy định về thừa kế là điều rất quan trọng để tránh những tranh chấp không đáng có trong gia đình. Cháu nội và cháu ngoại đều là cháu ruột của người để lại di sản, nếu người mất là ông bà của họ, thì cả hai sẽ cùng thuộc hàng thừa kế thứ hai theo pháp luật. Khi không có di chúc hợp pháp và không còn ai ở hàng thừa kế thứ nhất, các cháu sẽ được chia đều phần di sản, không phân biệt là bên nội hay bên ngoại.
