Tác phẩm phái sinh là gì?

Trong lĩnh vực sáng tạo, tác phẩm phái sinh giữ vai trò đặc biệt khi thể hiện sự tiếp nối và biến đổi từ một tác phẩm gốc khi được hình thành từ việc dịch, cải biên, chuyển thể hoặc tuyển chọn dựa trên tác phẩm gốc. Khái niệm này được pháp luật hiện hành quy định cụ thể để xác định phạm vi và đặc điểm của các loại tác phẩm phái sinh. Đồng thời, quy định cũng nêu rõ điều kiện để tác phẩm phái sinh được bảo hộ quyền tác giả, bảo đảm cân bằng giữa sáng tạo mới và quyền lợi của tác giả gốc.

1. Tác phẩm phái sinh là gì?

Khoản 8 Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi, bổ sung 2022 quy định như sau:

Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi, bổ sung 2022

Điều 4: Giải thích từ ngữ
…
8. Tác phẩm phái sinh là tác phẩm dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, tác phẩm phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải, tuyển chọn.
…

Theo quy định trên, tác phẩm phái sinh được hiểu là thành quả sáng tạo mới dựa trên nền tảng tác phẩm có sẵn. Việc hình thành tác phẩm phái sinh có thể thông qua nhiều hình thức khác nhau như: dịch tiểu thuyết từ tiếng Anh sang tiếng Việt, cải biên truyện ngắn thành kịch bản phim, hay biên soạn lại tài liệu chuyên ngành. Điểm đặc trưng là tác phẩm phái sinh phải giữ được giá trị sáng tạo độc lập nhưng vẫn xuất phát từ một tác phẩm gốc đã tồn tại. Ý nghĩa của việc quy định khái niệm này là để xác định phạm vi bảo hộ trong quyền tác giả, đồng thời phân biệt ranh giới giữa sáng tạo hợp pháp với hành vi sao chép trái phép. Tác phẩm phái sinh không phải bản sao, mà là sản phẩm có sự sáng tạo riêng, mang giá trị mới, được pháp luật thừa nhận như một loại hình tác phẩm độc lập trong kho tàng tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học.

Ví dụ thực tế

Nguồn: Nhà xuất bản Trẻ

Dịch tiểu thuyết “Harry Potter” sang tiếng Việt

• Tác phẩm gốc
  Bộ tiểu thuyết Harry Potter của nhà văn J.K. Rowling được viết bằng tiếng Anh, phát hành toàn cầu từ năm 1997 và nhanh chóng trở thành hiện tượng văn học thế giới.

• Hình thành tác phẩm phái sinh
  Tại Việt Nam, Nhà xuất bản Trẻ xuất bản Harry Potter do nhà văn Lý Lan dịch sang Tiếng Việt. Nhà xuất bản chia sách thành những tập nhỏ để có giá thấp phù hợp với trẻ em, thêm hình minh hoạ, đồng thời dùng lối phát hành hàng tuần để thu hút tối đa sức mua. 

• Xác định tư cách pháp lý
  Theo khoản 8 Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ, bản dịch tiếng Việt của Harry Potter là tác phẩm phái sinh dưới hình thức dịch thuật. Tác giả bản dịch được công nhận quyền tác giả đối với phần sáng tạo trong bản dịch, trong khi J.K. Rowling vẫn giữ quyền tác giả gốc và Nhà xuất bản Trẻ nắm quyền khai thác tại Việt Nam.

Nguồn: WIKIPEDIA

2. Tác phẩm phái sinh có được bảo hộ quyền tác giả không?

Khoản 1 và khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi, bổ sung 2022 quy định như sau:

Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi, bổ sung 2022

Điều 14. Các loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả
1. Tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học được bảo hộ bao gồm:

a) Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và tác phẩm khác được thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc ký tự khác;
b) Bài giảng, bài phát biểu và bài nói khác;
c) Tác phẩm báo chí;
d) Tác phẩm âm nhạc;
đ) Tác phẩm sân khấu;
e) Tác phẩm điện ảnh và tác phẩm được tạo ra theo phương pháp tương tự (sau đây gọi chung là tác phẩm điện ảnh);
g) Tác phẩm tạo hình, mỹ thuật ứng dụng;
h) Tác phẩm nhiếp ảnh;
i) Tác phẩm kiến trúc;
k) Bản họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ liên quan đến địa hình, công trình khoa học;
l) Tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian;
m) Chương trình máy tính, sưu tập dữ liệu.

2. Tác phẩm phái sinh chỉ được bảo hộ theo quy định tại khoản 1 Điều này nếu không gây phương hại đến quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh.
…

Để được bảo hộ quyền tác giả, tác phẩm phái sinh phải vừa thể hiện sự sáng tạo mới, vừa đảm bảo không xâm phạm quyền nhân thân và quyền tài sản của tác giả gốc. Một điều kiện quan trọng khác là tác phẩm gốc phải được phép sử dụng từ chủ sở hữu quyền tác giả, trừ trường hợp đã hết thời hạn bảo hộ và thuộc phạm vi công cộng. Ý nghĩa của quy định này là nhằm cân bằng quyền lợi giữa tác giả gốc và tác giả phái sinh khi vừa khuyến khích sáng tạo dựa trên di sản sẵn có, vừa bảo vệ giá trị gốc tránh bị biến dạng hoặc khai thác trái phép.

Ví dụ thực tế

Nguồn: Cục Điện ảnh

Chuyển thể tác phẩm “Mắt biếc” thành phim

• Tác phẩm gốc
  Tiểu thuyết Mắt biếc của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh được xuất bản lần đầu vào năm 1990, nhanh chóng trở thành một trong những tác phẩm văn học được yêu thích nhất.

• Chuyển thể thành phim điện ảnh
  Năm 2018, đạo diễn Victor Vũ kiêm đảm nhiệm phần kịch bản cùng với nhóm biên kịch A Type Machine, hai hãng Galaxy Media & Entertainment và November Films hợp tác sản xuất để chuyển thể Mắt biếc thành phim điện ảnh.

• Ra mắt tác phẩm phái sinh
  Ngày 20/12/2019, bộ phim Mắt biếc chính thức công chiếu, thu hút đông đảo khán giả và trở thành một trong những phim Việt có doanh thu cao nhất thời điểm đó. Nội dung phim bám sát nguyên tác nhưng có sự sáng tạo về hình ảnh, lời thoại và cách dẫn dắt câu chuyện để phù hợp với nghệ thuật điện ảnh.

• Xác định tính chất pháp lý
  Trong trường hợp này, Mắt biếc (phim) là tác phẩm phái sinh được chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên. Bộ phim được bảo hộ quyền tác giả theo khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ, với điều kiện không phương hại đến quyền tác giả của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh. Nhà văn vẫn giữ quyền nhân thân và quyền tài sản đối với tiểu thuyết, trong khi ê-kíp làm phim được công nhận quyền tác giả đối với phần sáng tạo mới của bộ phim.

Nguồn: WIKIPEDIA

Kết luận

Tác phẩm phái sinh là một phần quan trọng trong lĩnh vực quyền tác giả, phản ánh sự sáng tạo mới dựa trên nền tảng tác phẩm gốc. Với khái niệm được quy định rõ tại Luật Sở hữu trí tuệ, tác phẩm phái sinh có thể bao gồm dịch thuật, cải biên, chuyển thể, biên soạn hay chú giải. Về mặt bảo hộ, pháp luật công nhận quyền tác giả đối với tác phẩm phái sinh nhưng đồng thời bảo đảm không xâm phạm đến quyền lợi hợp pháp của tác giả gốc.