Trong hoạt động giảng dạy, việc sử dụng tác phẩm đã công bố như sách, hình ảnh, bài hát hay video để minh họa là điều khá phổ biến nhằm nâng cao hiệu quả truyền đạt. Hành vi này không bị coi là xâm phạm quyền tác giả nếu được thực hiện hợp lý và đúng phạm vi cho phép. Tuy vậy, để sử dụng hợp pháp các tác phẩm này, người dạy và cơ sở giáo dục cần tuân thủ một số điều kiện nhất định theo luật hiện hành.
1. Sử dụng tác phẩm trong bài giảng có xâm phạm quyền tác giả không?
Điểm c khoản 1 Điều 25 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi, bổ sung bởi khoản 7 Điều 1 Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi 2022) quy định như sau:
Điều 25. Các trường hợp ngoại lệ không xâm phạm quyền tác giả
1. Các trường hợp sử dụng tác phẩm đã công bố không phải xin phép, không phải trả tiền bản quyền nhưng phải thông tin về tên tác giả và nguồn gốc, xuất xứ của tác phẩm bao gồm:
...
c) Sử dụng hợp lý tác phẩm để minh họa trong bài giảng, ấn phẩm, cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng nhằm mục đích giảng dạy. Việc sử dụng này có thể bao gồm việc cung cấp trong mạng máy tính nội bộ với điều kiện phải có các biện pháp kỹ thuật để bảo đảm chỉ người học và người dạy trong buổi học đó có thể tiếp cận tác phẩm này;
...
Việc sử dụng một phần tác phẩm như hình ảnh, trích đoạn sách, âm thanh hay video trong giảng dạy là điều thường thấy tại các cơ sở giáo dục. Pháp luật Việt Nam thừa nhận nhu cầu này và quy định rõ rằng, nếu việc sử dụng là "hợp lý" và nhằm mục đích giảng dạy thì không cần xin phép hay trả tiền bản quyền cho tác giả. Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết là phải sử dụng đúng phạm vi, đúng mục đích.
Cụ thể, việc sử dụng tác phẩm minh họa trong bài giảng chỉ hợp pháp khi được thực hiện trong môi trường giáo dục, không nhằm mục đích thương mại và có giới hạn tiếp cận rõ ràng - tức là chỉ người học và người dạy trong buổi học đó được truy cập. Ngoài ra, người sử dụng cũng có nghĩa vụ ghi rõ tên tác giả và nguồn gốc của tác phẩm để đảm bảo tôn trọng quyền nhân thân của tác giả.
Như vậy, nếu giáo viên sử dụng một đoạn video, hình ảnh hay trích đoạn văn học trong bài giảng với mục đích minh họa, không dùng để kinh doanh, có giới hạn rõ ràng về người tiếp cận và ghi rõ thông tin tác giả thì sẽ không bị coi là hành vi xâm phạm quyền tác giả. Ngược lại, nếu sử dụng sai mục đích, như chia sẻ công khai trên mạng xã hội, in ấn phát hành rộng rãi hay sử dụng để quảng bá dịch vụ học thêm, thì dù là nội dung trong bài giảng, vẫn có thể bị xử lý vi phạm bản quyền.
Tình huống giả định:
Giáo viên dùng trích đoạn phim để minh họa nhưng vi phạm phạm vi tiếp cận
Năm 2024, cô Nguyễn Thị Hồng - giáo viên môn Ngữ văn tại một trường trung học ở Quảng Ninh – đã chuẩn bị bài giảng về chủ đề “Tình mẫu tử trong văn học”. Trong phần bài giảng, cô Hồng sử dụng một đoạn phim điện ảnh dài khoảng 5 phút để minh họa cho nội dung bài học. Tuy nhiên, thay vì chỉ chiếu trong giờ học và trong lớp, cô Hồng đã đăng toàn bộ nội dung bài giảng lên kênh YouTube cá nhân của mình để chia sẻ cho học sinh các lớp khác.
Sau khi video được chia sẻ rộng rãi, đơn vị giữ bản quyền đoạn phim đã gửi cảnh báo đến kênh YouTube của cô Hồng, đồng thời báo cáo lên nhà trường. Qua rà soát, nhà trường nhận thấy cô Hồng có ý định tốt là giúp học sinh học thêm nhưng hành vi công khai đoạn phim lên nền tảng công cộng không còn thuộc phạm vi sử dụng hợp lý được pháp luật cho phép. Việc làm này đã vượt khỏi mục tiêu giảng dạy và vi phạm quyền phát tán tác phẩm của chủ sở hữu bản quyền. Trường đã yêu cầu cô Hồng gỡ bỏ video và tổ chức buổi tập huấn về sử dụng tài liệu có bản quyền cho toàn thể giáo viên.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Điều kiện cần đáp ứng khi sử dụng hợp lý tác phẩm để giảng dạy là gì?
Khoản 1 Điều 26 Nghị định 17/2023/NĐ-CP quy định như sau:
Điều 26. Sử dụng hợp lý tác phẩm
1. Sử dụng hợp lý tác phẩm để minh họa trong bài giảng, cuộc biểu diễn chưa được định hình nhằm mục đích giảng dạy quy định tại điểm c khoản 1 Điều 25 của Luật Sở hữu trí tuệ phải đáp ứng các điều kiện sau:
a) Việc sử dụng tác phẩm để minh họa trong bài giảng, cuộc biểu diễn chưa được định hình phải bảo đảm chỉ sử dụng trong phạm vi buổi học của cơ sở giáo dục và chỉ người học, người dạy trong buổi học đó có thể tiếp cận tác phẩm.
Trường hợp sử dụng tác phẩm trong đề thi, đáp án kiểm tra kiến thức, kỹ năng trong hệ thống giáo dục quốc dân thì có thể sử dụng theo mức độ cần thiết;
b) Việc sử dụng tác phẩm không gây thiệt hại một cách bất hợp lý đến lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả.
...
Pháp luật không cấm việc sử dụng tác phẩm để phục vụ mục đích giảng dạy, nhưng để không bị coi là vi phạm bản quyền, hành vi này phải tuân thủ một số điều kiện chặt chẽ. Cụ thể, việc sử dụng phải nằm trong khuôn khổ “hợp lý” được quy định tại Nghị định 17/2023/NĐ-CP, tức là phải giới hạn trong phạm vi buổi học và bảo đảm chỉ những người học và người dạy trong buổi học đó có thể tiếp cận nội dung.
Ngoài ra, việc sử dụng không được làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi hợp pháp của tác giả hoặc chủ sở hữu. Chẳng hạn, không được lấy toàn bộ nội dung một cuốn sách đã xuất bản để làm giáo trình giảng dạy mà không được phép, hoặc không được phát tán các phần quan trọng gây mất giá trị thương mại của tác phẩm.
Đặc biệt, trong trường hợp sử dụng tác phẩm để ra đề thi hoặc làm đáp án kiểm tra trong các kỳ đánh giá kiến thức và kỹ năng, việc sử dụng phải được cân nhắc theo “mức độ cần thiết”, tránh việc trích dẫn quá dài hoặc vượt khỏi phạm vi cần thiết cho mục đích kiểm tra.
Tình huống giả định:
Trường Đại học Thành Nam bị yêu cầu thu hồi tài liệu vì trích dẫn sách học thuật vượt mức cho phép
Tháng 3/2024, Trường Đại học Thành Nam (TP.HCM) phát hành tài liệu ôn tập cho sinh viên ngành Kinh doanh thương mại. Tài liệu này do giảng viên Trần Quốc Huy biên soạn và có trích dẫn gần như toàn bộ 4 chương sách “Quản trị chiến lược hiện đại” của Nhà xuất bản Đại Việt. Mặc dù chỉ sử dụng nội bộ và không thu phí, nhưng việc in hơn 1.000 bản phát miễn phí đã khiến nhà xuất bản cho rằng quyền khai thác thương mại của họ bị xâm phạm.
Sau khi tiếp nhận phản ánh, Sở Thông tin và Truyền thông TP.HCM xác định hành vi trích dẫn vượt mức cần thiết và không xin phép của trường là không đáp ứng điều kiện “sử dụng hợp lý” theo quy định. Trường buộc phải thu hồi toàn bộ tài liệu và thương lượng bồi thường với Nhà xuất bản Đại Việt. Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo nhằm minh họa cho nội dung luật.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Việc sử dụng tác phẩm trong hoạt động giảng dạy được pháp luật cho phép trong những trường hợp cụ thể, nếu sử dụng hợp lý và đúng phạm vi. Trường hợp sử dụng tác phẩm để minh họa trong bài giảng không bị xem là xâm phạm quyền tác giả nếu đảm bảo mục đích giảng dạy, không thương mại và có giới hạn người tiếp cận. Tuy nhiên, để được coi là hợp pháp, việc sử dụng còn phải tuân thủ điều kiện chặt chẽ về mức độ trích dẫn và không gây ảnh hưởng đến quyền lợi chính đáng của tác giả hoặc chủ sở hữu.
