Trong tố tụng hình sự, người dưới 18 tuổi bị buộc tội là nhóm đối tượng đặc biệt cần được pháp luật bảo vệ. Quyền được bào chữa là một trong những quyền cơ bản của họ và luôn được đảm bảo trong mọi giai đoạn tố tụng. Pháp luật quy định rõ người dưới 18 tuổi có thể tự bào chữa, nhờ người khác bào chữa hoặc được cơ quan tiến hành tố tụng chỉ định người bào chữa nếu không có. Bên cạnh đó, họ cũng có quyền từ chối người bào chữa trong một số trường hợp nhất định theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.
1. Quyền được bào chữa đối với người bị buộc tội dưới 18 tuổi được quy định ra sao?
Điều 422 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định:
Ðiều 422. Bào chữa
1. Người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa.
2. Người đại diện của người dưới 18 tuổi bị buộc tội có quyền lựa chọn người bào chữa hoặc tự mình bào chữa cho người dưới 18 tuổi bị buộc tội.
3. Trường hợp người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi không có người bào chữa hoặc người đại diện của họ không lựa chọn người bào chữa thì Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án phải chỉ định người bào chữa theo quy định tại Điều 76 của Bộ luật này.
Theo Điều 422 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa. Đây là quyền bắt buộc phải được bảo đảm trong suốt quá trình tố tụng hình sự, từ giai đoạn điều tra cho đến khi xét xử. Việc bào chữa không chỉ giúp người chưa thành niên hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình mà còn đảm bảo các thủ tục tố tụng được thực hiện khách quan, minh bạch.
Người bào chữa có thể là luật sư, người đại diện hợp pháp của bị can hoặc trợ giúp viên pháp lý nếu người bị buộc tội thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Trường hợp không có ai bào chữa hoặc người đại diện không chọn người bào chữa, thì cơ quan điều tra, viện kiểm sát hoặc tòa án bắt buộc phải chỉ định người bào chữa cho họ theo đúng quy định của pháp luật. Ngoài ra, người đại diện của người bị buộc tội dưới 18 tuổi cũng có quyền tham gia bào chữa hoặc lựa chọn người bào chữa thay cho người được đại diện.
Tình huống giả định:
- Nam sinh bị khởi tố vì cố ý gây thương tích
Nguyễn Nhật Minh, 16 tuổi, học sinh lớp 10 tại huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai, bị khởi tố hình sự vì hành vi cố ý gây thương tích trong một vụ xô xát với bạn học cùng trường. Vụ việc được Công an huyện tiếp nhận và điều tra theo quy định của Bộ luật Hình sự. - Gia đình không có điều kiện thuê luật sư
Khi được triệu tập làm việc với cơ quan điều tra, Minh không có luật sư bảo vệ, và cha mẹ em cũng không biết cách thuê luật sư do điều kiện kinh tế hạn hẹp, trình độ pháp lý hạn chế. Điều này khiến quyền lợi của Minh có nguy cơ bị ảnh hưởng trong quá trình tố tụng. - Cơ quan điều tra đề nghị chỉ định người bào chữa miễn phí
Nhận thấy đây là vụ án hình sự liên quan đến người chưa thành niên, lại không có người bào chữa theo yêu cầu bắt buộc, cơ quan điều tra đã gửi văn bản đề nghị Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh Đồng Nai cử người hỗ trợ pháp lý cho Minh. - Trợ giúp viên pháp lý tham gia bảo vệ quyền lợi
Ngay sau đó, một trợ giúp viên pháp lý được chỉ định tham gia quá trình điều tra, từ việc hỏi cung, ghi lời khai cho đến tham gia phiên tòa xét xử. Việc có người bào chữa giúp bảo đảm các quyền tố tụng cho Minh, phù hợp với nguyên tắc bảo vệ người chưa thành niên trong tố tụng hình sự.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Người bị buộc tội dưới 18 tuổi có được từ chối người bào chữa không?
Điều 77 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định:
Điều 77. Thay đổi hoặc từ chối người bào chữa
1. Những người sau đây có quyền từ chối hoặc đề nghị thay đổi người bào chữa:
a) Người bị buộc tội;
b) Người đại diện của người bị buộc tội;
c) Người thân thích của người bị buộc tội.
Mọi trường hợp thay đổi hoặc từ chối người bào chữa đều phải có sự đồng ý của người bị buộc tội và được lập biên bản đưa vào hồ sơ vụ án, trừ trường hợp quy định tại điểm b khoản 1 Điều 76 của Bộ luật này.
2. Trường hợp người bị bắt, người bị tạm giữ, người bị tạm giam trong giai đoạn điều tra có đề nghị từ chối người bào chữa do người thân thích của họ nhờ thì Điều tra viên phải cùng người bào chữa đó trực tiếp gặp người bị bắt, người bị tạm giữ, người bị tạm giam để xác nhận việc từ chối.
3. Trường hợp chỉ định người bào chữa quy định tại khoản 1 Điều 76 của Bộ luật này, người bị buộc tội và người đại diện hoặc người thân thích của họ vẫn có quyền yêu cầu thay đổi hoặc từ chối người bào chữa.
Trường hợp thay đổi người bào chữa thì việc chỉ định người bào chữa khác được thực hiện theo quy định tại khoản 2 Điều 76 của Bộ luật này.
Trường hợp từ chối người bào chữa thì cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng lập biên bản về việc từ chối người bào chữa của người bị buộc tội hoặc người đại diện, người thân thích của người bị buộc tội quy định tại điểm b khoản 1 Điều 76 của Bộ luật này và chấm dứt việc chỉ định người bào chữa.
Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 cho phép người bị buộc tội dưới 18 tuổi được quyền từ chối hoặc yêu cầu thay đổi người bào chữa trong những trường hợp nhất định. Tuy nhiên, việc từ chối phải được thực hiện đúng trình tự pháp luật. Cụ thể, người bị buộc tội phải trực tiếp đồng ý việc từ chối, và nội dung này phải được lập biên bản, đưa vào hồ sơ vụ án.
Trong trường hợp người bào chữa là do cơ quan tiến hành tố tụng chỉ định, người bị buộc tội vẫn có quyền từ chối hoặc đề nghị thay đổi nếu cảm thấy không phù hợp. Trường hợp người bị buộc tội đang bị tạm giữ, tạm giam, nếu có yêu cầu từ chối người bào chữa do người thân nhờ đến, điều tra viên phải tổ chức buổi gặp trực tiếp giữa người bị buộc tội và người bào chữa để xác nhận. Nếu việc từ chối là thật, cơ quan có thẩm quyền sẽ lập biên bản và chấm dứt việc chỉ định người bào chữa đó.
Như vậy, quyền từ chối người bào chữa không chỉ được thừa nhận, mà còn được quy định rất chặt chẽ để đảm bảo sự tự nguyện và đúng pháp luật, kể cả trong trường hợp người bào chữa do nhà nước chỉ định.
Tình huống giả định:
- Bị khởi tố vì hành vi trộm cắp tài sản
Trần Văn Khôi, 17 tuổi, học sinh lớp 11 tại huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng, bị khởi tố về hành vi trộm cắp tài sản. Do hoàn cảnh gia đình khó khăn, Khôi không có luật sư riêng và được Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước chỉ định một trợ giúp viên pháp lý tham gia bảo vệ quyền lợi theo quy định. - Không hài lòng với người được chỉ định bào chữa
Sau hai buổi làm việc với người trợ giúp pháp lý, Khôi cảm thấy không thoải mái, cho rằng người này không lắng nghe ý kiến và quan điểm bào chữa của mình. Em đã trao đổi với mẹ và cùng gửi đơn đề nghị thay đổi người bào chữa đến cơ quan điều tra. - Cơ quan điều tra xác minh lý do từ chối
Sau khi tiếp nhận đơn, cơ quan điều tra đã tổ chức buổi làm việc giữa Khôi và người trợ giúp pháp lý để làm rõ nguyên nhân. Ý kiến của Khôi được ghi nhận là tự nguyện, thể hiện rõ mong muốn thay đổi. - Chỉ định người bào chữa mới thay thế
Căn cứ vào kết quả xác minh, cơ quan điều tra chấp nhận đề nghị của Khôi và gia đình, đồng thời chỉ định một luật sư khác thay thế để tiếp tục tham gia bào chữa. Việc thay đổi được thực hiện nhằm đảm bảo đầy đủ quyền bào chữa và nguyên tắc xét xử công bằng đối với người chưa thành niên trong quá trình tố tụng.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Người dưới 18 tuổi khi bị buộc tội luôn được pháp luật bảo vệ đặc biệt, trong đó có quyền được bào chữa. Họ có thể tự bào chữa, nhờ người khác bào chữa hoặc được cơ quan tiến hành tố tụng chỉ định người bào chữa. Đồng thời, người bị buộc tội dưới 18 tuổi cũng có quyền từ chối người bào chữa nếu thấy không phù hợp, miễn là việc từ chối được thực hiện đúng thủ tục pháp lý và có sự đồng ý của chính họ.
