Trong tố tụng hình sự, việc xác định có hay không có căn cứ để khởi tố vụ án là bước đầu tiên và cực kỳ quan trọng trong quá trình điều tra, truy tố và xét xử. Viện kiểm sát nhân dân đóng vai trò trung tâm trong việc kiểm sát hoạt động khởi tố và điều tra. Bài viết dưới đây sẽ phân tích rõ căn cứ khởi tố, không khởi tố vụ án hình sự và quyền hạn của Viện kiểm sát theo quy định pháp luật hiện hành.
1. Căn cứ để khởi tố vụ án hình sự là gì?
Theo Điều 143 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, căn cứ để khởi tố vụ án hình sự bao gồm:
Điều 143. Căn cứ khởi tố vụ án hình sự
Chỉ được khởi tố vụ án khi đã xác định có dấu hiệu tội phạm. Việc xác định dấu hiệu tội phạm dựa trên những căn cứ:
1. Tố giác của cá nhân;
2. Tin báo của cơ quan, tổ chức, cá nhân;
3. Tin báo trên phương tiện thông tin đại chúng;
4. Kiến nghị khởi tố của cơ quan nhà nước;
5. Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng trực tiếp phát hiện dấu hiệu tội phạm;
6. Người phạm tội tự thú.
Ví dụ thực tế:
Hàng trăm nạn nhân sập bẫy shipper rởm lừa đảo hơn 450 triệu đồng
-
Lợi dụng hiểu biết quy trình vận chuyển
Lê Duy Chiến, sinh năm 1993, cư trú tại phường Hoàng Liệt, quận Hoàng Mai, TP. Hà Nội, từng làm nhân viên giao hàng và nắm rõ các bước giao – nhận hàng online. Từ tháng 4/2024, anh ta bắt đầu theo dõi các buổi livestream bán hàng trên mạng xã hội để khai thác thông tin của khách. -
Giả danh nhân viên giao hàng để lừa tiền chuyển khoản
Chiến sử dụng SIM không chính chủ để liên lạc với các khách đã mua hàng qua livestream. Anh ta tự xưng là nhân viên giao hàng, thông báo đang có đơn cần giao. Nếu khách không ở nhà, Chiến sẽ nói đã gửi hàng cho người quen hoặc hàng xóm, sau đó yêu cầu khách chuyển khoản trước tiền hàng vào các tài khoản ngân hàng do anh ta cung cấp. Tuy nhiên, thực tế không có đơn hàng nào được gửi đến. -
Chiếm đoạt hơn 450 triệu và bị khởi tố hình sự
Bằng thủ đoạn này, trong khoảng thời gian từ tháng 4/2024 đến tháng 1/2025, Lê Duy Chiến đã lừa đảo hàng trăm người, chiếm đoạt tổng cộng hơn 450 triệu đồng. Ngày 8/1/2025, Công an quận Hoàng Mai đã khởi tố bị can đối với Chiến về tội “Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” theo Điều 174 Bộ luật Hình sự 2015.
Nguồn: Báo Công an Nhân dân điện tử
2. Khi nào không được khởi tố vụ án hình sự?
Vụ án hình sự không được khởi tố khi có một trong các căn cứ được quy định tại Điều 157 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015:
Điều 157. Căn cứ không khởi tố vụ án hình sự
Không được khởi tố vụ án hình sự khi có một trong các căn cứ sau:
1. Không có sự việc phạm tội;
2. Hành vi không cấu thành tội phạm;
3. Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội chưa đến tuổi chịu trách nhiệm hình sự;
4. Người mà hành vi phạm tội của họ đã có bản án hoặc quyết định đình chỉ vụ án có hiệu lực pháp luật;
5. Đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự;
6. Tội phạm đã được đại xá;
7. Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đã chết, trừ trường hợp cần tái thẩm đối với người khác;
8. Tội phạm quy định tại khoản 1 các điều 134, 135, 136, 138, 139, 141, 143, 155 và 156 của Bộ luật Hình sự mà bị hại hoặc người đại diện của bị hại không yêu cầu khởi tố.
Pháp luật đưa ra danh sách cụ thể nhằm tránh việc khởi tố không cần thiết hoặc vi phạm quyền con người.
Tình huống giả định:
Không khởi tố vì người thực hiện hành vi đã chết (Khoản 7 Điều 157 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)
-
Phát hiện mất tài sản trong nhà
Tháng 5/2024, bà Nguyễn Thị Lan (63 tuổi), sống tại phường Phước Long B, TP. Thủ Đức, TP. Hồ Chí Minh, trình báo với Công an địa phương về việc bị mất trộm tài sản tại nhà riêng. Theo bà Lan, các vật bị mất gồm một chiếc điện thoại trị giá khoảng 6 triệu đồng và số tiền mặt khoảng 3 triệu đồng. -
Cơ quan điều tra xác định nghi phạm
Sau khi tiếp nhận tin báo, Công an TP. Thủ Đức tiến hành khám nghiệm hiện trường và xác minh những người từng ra vào nhà bà Lan. Từ kết quả điều tra, nghi phạm được xác định là ông Trần Minh Phúc (35 tuổi), người quen thân với gia đình và từng đến nhà bà Lan nhiều lần trước đó. -
Nghi phạm qua đời – Không khởi tố vụ án
Khi chuẩn bị triệu tập ông Phúc để làm rõ vụ việc, cơ quan điều tra được thông báo từ bệnh viện rằng ông này đã tử vong vào ngày 2/6/2024 do tai nạn giao thông. Căn cứ theo khoản 7 Điều 157 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, Viện kiểm sát nhân dân TP. Thủ Đức đã ra quyết định không khởi tố vụ án hình sự, do người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đã chết. Hồ sơ vụ việc được chuyển sang Tòa án nhân dân TP. Thủ Đức để lưu trữ theo quy định.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo)
3. Viện kiểm sát có quyền khởi tố vụ án hình sự không?
Căn cứ Điều 153 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015:
Điều 153. Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự
1. Cơ quan điều tra quyết định khởi tố vụ án hình sự đối với tất cả vụ việc có dấu hiệu tội phạm, trừ những vụ việc do cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, Viện kiểm sát, Hội đồng xét xử đang thụ lý, giải quyết quy định tại các khoản 2, 3 và 4 Điều này.
2. Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra ra quyết định khởi tố vụ án hình sự trong trường hợp quy định tại Điều 164 của Bộ luật này.
3. Viện kiểm sát ra quyết định khởi tố vụ án hình sự trong trường hợp:
a) Viện kiểm sát hủy bỏ quyết định không khởi tố vụ án hình sự của Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra;
b) Viện kiểm sát trực tiếp giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố;
c) Viện kiểm sát trực tiếp phát hiện dấu hiệu tội phạm hoặc theo yêu cầu khởi tố của Hội đồng xét xử.
4. Hội đồng xét xử ra quyết định khởi tố hoặc yêu cầu Viện kiểm sát khởi tố vụ án hình sự nếu qua việc xét xử tại phiên tòa mà phát hiện có việc bỏ lọt tội phạm.
Viện kiểm sát có thể tự khởi tố nếu:
-
Cơ quan điều tra bỏ sót dấu hiệu tội phạm.
-
Viện kiểm sát nhận được tin báo và đánh giá đủ điều kiện khởi tố.
-
Hội đồng xét xử yêu cầu khởi tố bổ sung khi xét xử.
Ví dụ thực tế:
Viện Kiểm Sát Tối Cao Chủ Động Khởi Tố Vụ Án Nhận Hối Lộ Tại VKSND Tỉnh Điện Biên
-
Phát hiện dấu hiệu sai phạm trong ngành kiểm sát
Tháng 3/2024, Cơ quan điều tra thuộc Viện kiểm sát nhân dân Tối cao phát hiện dấu hiệu vi phạm pháp luật trong quá trình xử lý một vụ án hình sự tại tỉnh Điện Biên. Người liên quan là bà Bùi Thị Thu Hằng, Kiểm sát viên VKSND tỉnh Điện Biên, nguyên Viện trưởng VKSND TP. Điện Biên Phủ. -
Khởi tố kiểm sát viên nhận hối lộ
Cơ quan điều tra đã ra quyết định khởi tố vụ án, khởi tố bị can và bắt tạm giam đối với bà Hằng về hành vi nhận hối lộ, theo quy định tại Điều 354 Bộ luật Hình sự 2015. Bà bị cáo buộc đã nhận tiền từ một cá nhân để tác động, can thiệp sai trái vào việc giải quyết vụ án hình sự đang thụ lý. -
Khẳng định thẩm quyền khởi tố và tinh thần tự làm sạch nội bộ
Việc VKSND Tối cao trực tiếp tiến hành điều tra, xử lý cho thấy thẩm quyền chủ động khởi tố của Viện kiểm sát khi phát hiện tội phạm, ngay cả với cán bộ trong nội bộ ngành. Đây là minh chứng cho nỗ lực làm trong sạch đội ngũ tư pháp, góp phần giữ vững kỷ cương pháp luật và củng cố niềm tin của nhân dân vào hệ thống công lý.
Nguồn: Báo Chính Phủ
4. Nhiệm vụ và quyền hạn của Viện kiểm sát khi kiểm sát điều tra
Nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát khi kiểm sát điều tra vụ án hình sự được quy định tại Điều 166 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015:
Điều 166. Nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát khi kiểm sát điều tra vụ án hình sự
1. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra và lập hồ sơ vụ án của Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra.
2. Kiểm sát hoạt động tố tụng hình sự của người tham gia tố tụng; yêu cầu, kiến nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền xử lý nghiêm minh người tham gia tố tụng vi phạm pháp luật.
3. Giải quyết tranh chấp về thẩm quyền điều tra.
4. Yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra cung cấp tài liệu liên quan để kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra khi cần thiết.
5. Khi phát hiện việc điều tra không đầy đủ, vi phạm pháp luật thì Viện kiểm sát yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thực hiện các hoạt động:
a) Tiến hành hoạt động điều tra đúng pháp luật;
b) Kiểm tra việc điều tra và thông báo kết quả cho Viện kiểm sát;
c) Cung cấp tài liệu liên quan đến hành vi, quyết định tố tụng có vi phạm pháp luật trong việc điều tra.
6. Kiến nghị, yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra khắc phục vi phạm trong việc khởi tố, điều tra.
7. Yêu cầu Thủ trưởng Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thay đổi Điều tra viên, Cán bộ điều tra, xử lý nghiêm minh Điều tra viên, Cán bộ điều tra vi phạm pháp luật trong hoạt động tố tụng.
8. Kiến nghị cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng các biện pháp phòng ngừa tội phạm và vi phạm pháp luật.
9. Thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn khác trong việc kiểm sát điều tra vụ án hình sự theo quy định của Bộ luật này.
Viện kiểm sát có quyền:
-
Yêu cầu điều tra bổ sung, nếu thấy còn thiếu.
-
Yêu cầu thay đổi điều tra viên nếu có sai phạm.
-
Kiến nghị áp dụng biện pháp phòng ngừa tội phạm, ví dụ như tuyên truyền pháp luật, sửa đổi cơ chế quản lý.
Ví dụ thực tế:
Viện Kiểm Sát Thực Thi Quyền Kiểm Sát Điều Tra: Yêu Cầu Thay Thế Điều Tra Viên Để Bảo Đảm Tố Tụng Khách Quan
-
Phát hiện dấu hiệu sai phạm trong ngành kiểm sát
Tháng 3/2024, Cơ quan điều tra thuộc Viện kiểm sát nhân dân Tối cao phát hiện dấu hiệu vi phạm pháp luật trong quá trình xử lý một vụ án hình sự tại tỉnh Điện Biên. Người liên quan là bà Bùi Thị Thu Hằng, Kiểm sát viên VKSND tỉnh Điện Biên, nguyên Viện trưởng VKSND TP. Điện Biên Phủ. -
Khởi tố kiểm sát viên nhận hối lộ
Cơ quan điều tra đã ra quyết định khởi tố vụ án, khởi tố bị can và bắt tạm giam đối với bà Hằng về hành vi nhận hối lộ, theo quy định tại Điều 354 Bộ luật Hình sự 2015. Bà bị cáo buộc đã nhận tiền từ một cá nhân để tác động, can thiệp sai trái vào việc giải quyết vụ án hình sự đang thụ lý. -
Khẳng định thẩm quyền khởi tố và tinh thần tự làm sạch nội bộ
Việc VKSND Tối cao trực tiếp tiến hành điều tra, xử lý cho thấy thẩm quyền chủ động khởi tố của Viện kiểm sát khi phát hiện tội phạm, ngay cả với cán bộ trong nội bộ ngành. Đây là minh chứng cho nỗ lực làm trong sạch đội ngũ tư pháp, góp phần giữ vững kỷ cương pháp luật và củng cố niềm tin của nhân dân vào hệ thống công lý.
Nguồn: Báo pháp luật
5. Kết luận
Việc xác định khởi tố hay không khởi tố phải tuân thủ đúng quy định pháp luật. Viện kiểm sát đóng vai trò kiểm sát, đảm bảo hoạt động điều tra, khởi tố, truy tố diễn ra công bằng, đúng trình tự tố tụng. Nắm rõ quyền và nghĩa vụ của Viện kiểm sát giúp người dân hiểu rõ vai trò của cơ quan này trong bảo vệ pháp luật.
