Pháp luật dân sự quy định rõ về các điều kiện để một người có thể tự mình xác lập, thực hiện quyền và nghĩa vụ trong giao dịch. Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt, cá nhân có thể bị giới hạn hoặc mất hoàn toàn khả năng thực hiện hành vi dân sự nếu rơi vào tình trạng không nhận thức hoặc không làm chủ được hành vi của mình. Khi đó, họ có thể bị Tòa án tuyên bố là người mất năng lực hành vi dân sự.
1. Người mất năng lực hành vi dân sự được quy định như thế nào?
Quy định này được nêu cụ thể tại khoản 1 Điều 22 Bộ luật Dân sự 2015 như sau:
Điều 22. Mất năng lực hành vi dân sự
1. Khi một người do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi thì theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người mất năng lực hành vi dân sự trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần.
...
Không phải bất kỳ ai có biểu hiện bất thường cũng bị coi là mất năng lực hành vi dân sự. Chỉ khi người đó mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác đến mức không thể nhận thức, không thể làm chủ được hành vi thì mới thuộc trường hợp bị xem xét tuyên bố mất năng lực hành vi dân sự.
Việc tuyên bố này phải thông qua quy trình tố tụng chặt chẽ như sau:
-
Có yêu cầu hợp lệ từ người có quyền, lợi ích liên quan hoặc cơ quan chức năng;
-
Có kết luận giám định pháp y tâm thần xác định rõ tình trạng bệnh lý;
-
Và được Tòa án ra quyết định chính thức.
Tình huống giả định
Ông Trần Văn Phúc (65 tuổi, ngụ tại TP. Huế) mắc chứng rối loạn tâm thần kéo dài, thường xuyên không kiểm soát được hành vi và lời nói. Gia đình nhiều lần phải đưa ông đi điều trị nội trú. Trước tình trạng đó, con trai ông là anh Trần Văn Minh đã gửi đơn yêu cầu Tòa án tuyên bố cha mình là người mất năng lực hành vi dân sự.
Sau khi tiến hành giám định pháp y tâm thần, Tòa án xác định ông Phúc thực sự không còn khả năng nhận thức, làm chủ hành vi và ra quyết định tuyên bố ông là người mất năng lực hành vi dân sự. Anh Minh được chỉ định làm người giám hộ, chịu trách nhiệm đại diện cho ông Phúc trong các giao dịch dân sự.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
2. Giao dịch dân sự của người mất năng lực hành vi dân sự có hiệu lực không?
Quy định này được nêu cụ thể tại khoản 2 Điều 22 và Điều 136 Bộ luật Dân sự 2015 như sau:
Điều 22. Mất năng lực hành vi dân sự
...
2. Giao dịch dân sự của người mất năng lực hành vi dân sự phải do người đại diện theo pháp luật xác lập, thực hiện.
Điều 136. Đại diện theo pháp luật của cá nhân
1. Cha, mẹ đối với con chưa thành niên.
2. Người giám hộ đối với người được giám hộ. Người giám hộ của người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi là người đại diện theo pháp luật nếu được Tòa án chỉ định.
3. Người do Tòa án chỉ định trong trường hợp không xác định được người đại diện quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều này.
4. Người do Tòa án chỉ định đối với người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.
Người mất năng lực hành vi dân sự là người không còn khả năng nhận thức và làm chủ hành vi, vì vậy không thể tự xác lập quyền và nghĩa vụ dân sự như ký hợp đồng, chuyển nhượng tài sản, lập di chúc,... Nếu họ tự thực hiện các giao dịch, thì giao dịch đó không có giá trị pháp lý.
Pháp luật quy định rõ: chỉ có người đại diện theo pháp luật mới được quyền thay mặt họ thực hiện các hành vi dân sự. Người đại diện này có thể là:
-
Vợ/chồng, cha/mẹ, con trưởng thành (theo Điều 136 BLDS 2015);
-
Hoặc người được Tòa án chỉ định nếu không có thân nhân phù hợp.
Tình huống giả định
Ông Trần Văn Phúc bị Tòa án tuyên bố mất năng lực hành vi dân sự do mắc bệnh tâm thần kéo dài. Con trai ông là anh Trần Văn Minh được chỉ định làm người giám hộ hợp pháp.
Một ngày nọ, ông Phúc đến cửa hàng điện máy và tự mình ký hợp đồng mua một chiếc tivi trị giá 18 triệu đồng. Nhận thấy hợp đồng không hợp lệ vì người ký không có năng lực hành vi dân sự, anh Minh đã đề nghị cửa hàng hủy giao dịch. Bên bán đồng ý và hoàn trả toàn bộ khoản tiền vì giao dịch không có giá trị pháp lý.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
3. Kết luận
Người mất năng lực hành vi dân sự là người không thể tự nhận thức, làm chủ hành vi do bệnh lý và được Tòa án tuyên bố dựa trên kết luận giám định pháp y tâm thần. Giao dịch dân sự của họ phải do người đại diện theo pháp luật thực hiện. Nếu không tuân thủ quy định này, giao dịch có thể bị tuyên vô hiệu nhằm bảo vệ quyền lợi của chính người mất năng lực và bảo đảm an toàn pháp lý cho các bên liên quan.
