Trong thực tế, vấn đề người chuyển giới có thuộc diện phải thực hiện nghĩa vụ quân sự đang gây nhiều tranh luận trong xã hội. Tuy nhiên, nếu không chấp hành lệnh gọi nhập ngũ đúng quy định, người chuyển giới vẫn có thể bị xử phạt hành chính theo pháp luật hiện hành.
1. Người chuyển giới có phải đăng ký đi nghĩa vụ quân sự không?
Điều 41 Luật Nghĩa vụ quân sự 2015 (sửa đổi bổ sung bởi điểm c khoản 1 Điều 49 Luật Dân quân tự vệ 2019) quy định:
Điều 41. Tạm hoãn gọi nhập ngũ và miễn gọi nhập ngũ
1. Tạm hoãn gọi nhập ngũ đối với những công dân sau đây:
a) Chưa đủ sức khỏe phục vụ tại ngũ theo kết luận của Hội đồng khám sức khỏe;b) Là lao động duy nhất phải trực tiếp nuôi dưỡng thân nhân không còn khả năng lao động hoặc chưa đến tuổi lao động; trong gia đình bị thiệt hại nặng về người và tài sản do tai nạn, thiên tai, dịch bệnh nguy hiểm gây ra được Ủy ban nhân dân cấp xã xác nhận;
c) Một con của bệnh binh, người nhiễm chất độc da cam suy giảm khả năng lao động từ 61% đến 80%;
d) Có anh, chị hoặc em ruột là hạ sĩ quan, binh sĩ đang phục vụ tại ngũ; hạ sĩ quan, chiến sĩ thực hiện nghĩa vụ tham gia Công an nhân dân;
đ) Người thuộc diện di dân, giãn dân trong 03 năm đầu đến các xã đặc biệt khó khăn theo dự án phát triển kinh tế - xã hội của Nhà nước do Ủy ban nhân dân cấp tỉnh trở lên quyết định;
e) Cán bộ, công chức, viên chức, thanh niên xung phong được điều động đến công tác, làm việc ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn theo quy định của pháp luật;
g) Đang học tại cơ sở giáo dục phổ thông; đang được đào tạo trình độ đại học hệ chính quy thuộc cơ sở giáo dục đại học, trình độ cao đẳng hệ chính quy thuộc cơ sở giáo dục nghề nghiệp trong thời gian một khóa đào tạo của một trình độ đào tạo.
2. Miễn gọi nhập ngũ đối với những công dân sau đây:
a) Con của liệt sĩ, con của thương binh hạng một;b) Một anh hoặc một em trai của liệt sĩ;
c) Một con của thương binh hạng hai; một con của bệnh binh suy giảm khả năng lao động từ 81% trở lên; một con của người nhiễm chất độc da cam suy giảm khả năng lao động từ 81 % trở lên;
d) Người làm công tác cơ yếu không phải là quân nhân, Công an nhân dân;
đ) Cán bộ, công chức, viên chức, thanh niên xung phong được điều động đến công tác, làm việc ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn theo quy định của pháp luật từ 24 tháng trở lên.
...
Điều 49. Sửa đổi, bổ sung một số điều của các luật có liên quan đến Dân quân tự vệ
1. Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Nghĩa vụ quân sự số 78/2015/QH13 như sau:
...
c) Bổ sung điểm h vào sau điểm g khoản 1 Điều 41 như sau:
"h) Dân quân thường trực.”.
...
Không có bất kỳ điểm nào trong khoản 1 và khoản 2 Điều 41 nêu lý do “giới tính” hay “giới tính chuyển đổi” là căn cứ để được xem xét tạm hoãn hoặc miễn nghĩa vụ quân sự. Do đó, về mặt pháp lý, một người chuyển giới (từ nam sang nữ hoặc từ nữ sang nam) không được mặc nhiên xem là trường hợp đặc biệt để được miễn hoặc tạm hoãn gọi nhập ngũ. Việc gọi nhập ngũ với công dân chuyển giới vẫn căn cứ vào giới tính trên giấy tờ hộ tịch hợp pháp và tiêu chuẩn sức khỏe thực tế tại thời điểm khám tuyển nghĩa vụ quân sự.
Vì vậy, bản thân việc chuyển giới không phải là căn cứ pháp lý để được tạm hoãn hoặc miễn nghĩa vụ quân sự, mà chỉ khi có sự thay đổi giới tính hợp pháp (được công nhận trên giấy tờ hộ tịch) thì mới ảnh hưởng đến nghĩa vụ này. Trong mọi trường hợp, việc xác định đủ điều kiện gọi nhập ngũ vẫn phải căn cứ trên hồ sơ nhân thân, lý lịch hộ tịch, tiêu chuẩn sức khỏe và các quy định cụ thể của Hội đồng nghĩa vụ quân sự địa phương.
Tình huống giả định
Nguyễn Thị Kim Hương (tên khai sinh là Nguyễn Gia Hưng) sinh năm 2004, là công dân có hộ khẩu thường trú tại phường Trà Nóc, quận Bình Thủy, thành phố Cần Thơ. Sau nhiều năm điều trị hormone và can thiệp y tế, Hưng đã thực hiện chuyển giới từ nam sang nữ nhưng chưa làm thủ tục thay đổi giới tính trên giấy khai sinh và căn cước công dân. Tháng 1 năm 2025, Hưng nhận được lệnh gọi khám nghĩa vụ quân sự từ Ban Chỉ huy Quân sự phường Trà Nóc, căn cứ theo danh sách nam thanh niên trong độ tuổi nghĩa vụ trên địa bàn.
Hương đến khám sức khỏe nhưng đề nghị được miễn nghĩa vụ quân sự với lý do đã chuyển giới, không còn phù hợp để thực hiện nhiệm vụ quân ngũ. Tuy nhiên, Hội đồng khám sức khỏe xác định Hưng đủ điều kiện sức khỏe theo tiêu chuẩn quy định. Đồng thời, Ban Chỉ huy Quân sự phường cũng xác nhận giới tính trong giấy khai sinh và toàn bộ hồ sơ hộ tịch của Hương vẫn là "nam" và căn cứ theo Luật Hộ tịch hiện hành, Hưng chưa hoàn thành thủ tục thay đổi giới tính một cách hợp pháp.
Tại cuộc họp giải thích với gia đình, đại diện Ban Chỉ huy Quân sự quận Bình Thủy cho biết: căn cứ Điều 41 Luật Nghĩa vụ quân sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung 2024), người chuyển giới không thuộc diện được tạm hoãn hoặc miễn gọi nhập ngũ, trừ khi thuộc một trong các trường hợp như: chưa đủ sức khỏe, là lao động duy nhất nuôi thân nhân, hoặc đang theo học chính quy,... Do đó, việc Hương được gọi khám tuyển nghĩa vụ là đúng quy định pháp luật. Việc miễn, hoãn chỉ được xem xét nếu có căn cứ cụ thể, rõ ràng, đúng theo quy định, không phụ thuộc vào yếu tố chuyển giới nếu chưa hoàn tất thủ tục pháp lý thay đổi giới tính.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo.)
2. Người chuyển giới không nhập ngũ theo quy định có bị phạt không?
Điều 7 Nghị định 120/2013/NĐ-CP, sửa đổi bởi Nghị định 37/2022/NĐ-CP quy định cụ thể như sau:
Điều 7. Vi phạm quy định về nhập ngũ
1. Phạt tiền từ 30.000.000 đồng đến 40.000.000 đồng đối với hành vi không có mặt đúng thời gian hoặc địa điểm tập trung ghi trong lệnh gọi nhập ngũ mà không có lý do chính đáng.
2. Phạt tiền từ 40.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng đối với hành vi gian dối nhằm trốn tránh thực hiện lệnh gọi nhập ngũ sau khi đã có kết quả khám tuyển sức khỏe đủ điều kiện nhập ngũ.
3. Phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 75.000.000 đồng đối với hành vi không chấp hành lệnh gọi nhập ngũ, trừ trường hợp đã xử phạt tại khoản 1 và khoản 2.
4. Biện pháp khắc phục hậu quả: Buộc thực hiện nghĩa vụ quân sự đối với người vi phạm tại khoản 1, 2 và 3 điều này.
Theo quy định pháp luật hiện hành, nghĩa vụ quân sự là nghĩa vụ bắt buộc đối với công dân nam trong độ tuổi luật định, căn cứ theo giới tính ghi nhận trên các giấy tờ hộ tịch hợp pháp. Việc một người đã thực hiện chuyển giới về mặt y học hoặc sinh học không làm phát sinh quyền được miễn hoặc tạm hoãn nghĩa vụ quân sự, nếu như chưa hoàn tất thủ tục thay đổi giới tính theo quy định của pháp luật và trên giấy tờ nhân thân vẫn thể hiện là giới tính nam.
Người chuyển giới nếu trên giấy tờ hộ tịch vẫn mang giới tính nam thì vẫn thuộc diện phải nhập ngũ. Nếu không có mặt theo lệnh gọi mà không có lý do chính đáng, có thể bị phạt từ 30–40 triệu đồng (khoản 1). Nếu gian dối để trốn nghĩa vụ sau khi đủ sức khỏe, bị phạt từ 40–50 triệu đồng (khoản 2). Nếu cố tình không chấp hành lệnh nhập ngũ, mức phạt lên đến 75 triệu đồng (khoản 3). Ngoài ra, người vi phạm còn bị buộc thực hiện nghĩa vụ quân sự (khoản 4).
Tình huống giả định
Nguyễn Minh Tâm, sinh năm 2004, thường trú tại thành phố Huế, là công dân có giới tính nam trên giấy khai sinh và căn cước công dân. Trong nhiều năm qua, Tâm đã thực hiện các biện pháp chuyển giới từ nam sang nữ, bao gồm phẫu thuật và sử dụng hormone. Tuy nhiên, Tâm chưa thực hiện thủ tục thay đổi giới tính hợp pháp tại cơ quan hộ tịch, nên trên giấy tờ tùy thân vẫn ghi giới tính nam.
Tháng 1 năm 2025, Tâm nhận được lệnh gọi khám nghĩa vụ quân sự từ Ban Chỉ huy Quân sự phường, và sau quá trình khám tuyển, Tâm được kết luận đủ sức khỏe nhập ngũ. Tuy nhiên, đến ngày 15 tháng 3 năm 2025 – thời điểm tập trung lên đường nhập ngũ theo lệnh điều động – Tâm không có mặt tại địa điểm quy định và cũng không gửi bất kỳ lý do chính đáng nào. Tâm sau đó đăng tải video lên mạng xã hội giải thích rằng bản thân là người chuyển giới và cho rằng không phù hợp để phục vụ trong môi trường quân đội.
Sau khi xác minh, Ban Chỉ huy Quân sự thành phố Thừa Thiên Huế lập biên bản vi phạm và ra quyết định xử phạt Tâm 50.000.000 đồng về hành vi không chấp hành lệnh gọi nhập ngũ, căn cứ khoản 3 Điều 7 Nghị định 120/2013/NĐ-CP, sửa đổi bởi Nghị định 37/2022/NĐ-CP. Đồng thời, Tâm còn bị áp dụng biện pháp khắc phục hậu quả: buộc thực hiện nghĩa vụ quân sự theo quy định. Việc Tâm đã chuyển giới nhưng không hoàn tất thủ tục pháp lý thay đổi giới tính không phải là căn cứ để được miễn hay hoãn nghĩa vụ quân sự.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo.)
Kết luận
Nghĩa vụ nhập ngũ được áp dụng đối với người chuyển giới nếu giới tính trên giấy tờ hộ tịch vẫn là nam. Trường hợp không chấp hành lệnh gọi nhập ngũ, người vi phạm có thể bị xử phạt hành chính đến 75 triệu đồng và buộc thực hiện nghĩa vụ quân sự.
