Trong thực tế lao động, không phải ai đi làm cũng được ký hợp đồng rõ ràng ngay từ đầu, nhất là với các công việc mang tính chất ngắn hạn hoặc thời vụ. Tuy nhiên, pháp luật vẫn cho phép một số trường hợp làm việc mà không cần giao kết hợp đồng bằng văn bản. Dù vậy, điều đáng chú ý là người lao động không có hợp đồng vẫn có thể bị khấu trừ thuế thu nhập cá nhân nếu mức thu nhập vượt quá ngưỡng quy định.
1. Trường hợp nào người lao động được phép đi làm mà không cần ký hợp đồng?
Quy định về hình thức hợp đồng lao động được nêu tại Điều 14 Bộ luật Lao động 2019 như sau:
Điều 14. Hình thức hợp đồng lao động
1. Hợp đồng lao động phải được giao kết bằng văn bản và được làm thành 02 bản, người lao động giữ 01 bản, người sử dụng lao động giữ 01 bản, trừ trường hợp quy định tại khoản 2 Điều này.
Hợp đồng lao động được giao kết thông qua phương tiện điện tử dưới hình thức thông điệp dữ liệu theo quy định của pháp luật về giao dịch điện tử có giá trị như hợp đồng lao động bằng văn bản.2. Hai bên có thể giao kết hợp đồng lao động bằng lời nói đối với hợp đồng có thời hạn dưới 01 tháng, trừ trường hợp quy định tại khoản 2 Điều 18, điểm a khoản 1 Điều 145 và khoản 1 Điều 162 của Bộ luật này.
Theo quy định hiện hành, pháp luật cho phép người lao động giao kết hợp đồng bằng lời nói nếu công việc có thời hạn dưới 01 tháng, và không thuộc các trường hợp đặc biệt như: người dưới 15 tuổi, người giúp việc gia đình, hoặc nhóm lao động mùa vụ. Điều này giúp tạo sự linh hoạt cho thị trường lao động, đặc biệt là trong các lĩnh vực có tính chất thời vụ, làm nhanh – nghỉ nhanh như: bán hàng tết, phụ hồ, dọn nhà, chạy bàn, v.v.
Tuy nhiên, chính sự linh hoạt này cũng là nguyên nhân khiến nhiều chủ sử dụng lao động cố tình lách luật. Trên thực tế, có rất nhiều trường hợp người lao động làm việc kéo dài trên 1 tháng, thậm chí vài năm, nhưng vẫn không được ký hợp đồng với lý do “công việc ngắn hạn” hoặc “có việc mới gọi”. Đây là hành vi vi phạm pháp luật, bởi từ thời điểm công việc vượt quá 1 tháng, hợp đồng lao động bằng lời nói không còn hợp pháp. Nếu không ký văn bản hợp đồng, doanh nghiệp có thể bị xử phạt hành chính, còn người lao động thì mất quyền được tham gia bảo hiểm, chế độ thai sản, tai nạn lao động hoặc quyền khiếu nại khi bị đơn phương chấm dứt việc làm.
Một điểm đáng lưu ý là: khi xảy ra tranh chấp, nếu không có hợp đồng bằng văn bản, người lao động sẽ gặp rất nhiều khó khăn khi chứng minh mối quan hệ lao động và các điều khoản đã thỏa thuận. Pháp luật có cho phép dùng tin nhắn, email, bảng lương, người làm chứng... làm căn cứ, nhưng nếu không chuẩn bị gì từ đầu thì gần như không có gì để bảo vệ quyền lợi. Vì vậy, có thể thấy, pháp luật không tuyệt đối cấm việc đi làm mà không ký hợp đồng bằng văn bản, nhưng chỉ chấp nhận trong một số trường hợp rất cụ thể. Nếu người lao động làm việc thường xuyên, kéo dài, có tính ổn định thì bắt buộc phải ký hợp đồng rõ ràng để tránh bị lạm dụng hoặc thiệt thòi về sau.
Tình huống giả định
Chị Lê Thị Thanh, 22 tuổi, vừa tốt nghiệp cao đẳng, nhận làm phụ bán hàng trong 3 tuần tại tiệm bánh ngọt “Gold Bakery” trên đường Đinh Bộ Lĩnh, quận Bình Thạnh, TP.HCM. Thỏa thuận miệng giữa chị và quản lý tiệm là: làm từ 14h đến 22h mỗi ngày, lương 200.000 đồng/ngày, trả gộp vào cuối kỳ làm việc. Hai bên không ký hợp đồng vì công việc chỉ kéo dài dưới 1 tháng.
Chị Thanh đi làm đầy đủ 18 buổi, được phân ca cụ thể ghi tên vào bảng lịch trực quầy, có hình ảnh công việc, tin nhắn trao đổi giờ giấc qua Zalo và cả một vài đoạn video do chị quay để đăng story mạng xã hội. Sau 3 tuần, chị chủ động nhắn quản lý yêu cầu thanh toán đủ 3,6 triệu đồng tiền công.
Bất ngờ, chủ tiệm từ chối chi trả với lý do “làm thử, không đạt yêu cầu” và cho rằng do không có hợp đồng, nên chị Thanh không có quyền đòi lương. Cho rằng bị lợi dụng công sức, chị Thanh đã gửi đơn khiếu nại đến Phòng Lao động – Thương binh và Xã hội quận Bình Thạnh.
Tại buổi làm việc, cán bộ hòa giải xác định: tuy không có hợp đồng bằng văn bản, nhưng giữa hai bên đã phát sinh quan hệ lao động thực tế được thể hiện qua tin nhắn, lịch phân ca, hình ảnh, video... Căn cứ Điều 14 Bộ luật Lao động 2019, đây là trường hợp được phép giao kết hợp đồng bằng lời nói, và nghĩa vụ trả lương là bắt buộc.
Kết quả, phía chủ tiệm phải thanh toán đủ số tiền công 18 ngày cho chị Thanh, đồng thời bị nhắc nhở về trách nhiệm ký hợp đồng nếu tiếp tục sử dụng lao động, kể cả thời vụ.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Không có hợp đồng lao động thì có phải nộp thuế thu nhập cá nhân không?
Điểm i khoản 1 Điều 25 Thông tư 111/2013/TT-BTC quy định như sau:
Điều 25. Khấu trừ thuế và chứng từ khấu trừ thuế
1. Khấu trừ thuế
Khấu trừ thuế là việc tổ chức, cá nhân trả thu nhập thực hiện tính trừ số thuế phải nộp vào thu nhập của người nộp thuế trước khi trả thu nhập, cụ thể như sau:...
i) Khấu trừ thuế đối với một số trường hợp khác
Các tổ chức, cá nhân trả tiền công, tiền thù lao, tiền chi khác cho cá nhân cư trú không ký hợp đồng lao động (theo hướng dẫn tại điểm c, d, khoản 2, Điều 2 Thông tư này) hoặc ký hợp đồng lao động dưới ba (03) tháng có tổng mức trả thu nhập từ hai triệu (2.000.000) đồng/lần trở lên thì phải khấu trừ thuế theo mức 10% trên thu nhập trước khi trả cho cá nhân.
Trường hợp cá nhân chỉ có duy nhất thu nhập thuộc đối tượng phải khấu trừ thuế theo tỷ lệ nêu trên nhưng ước tính tổng mức thu nhập chịu thuế của cá nhân sau khi trừ gia cảnh chưa đến mức phải nộp thuế thì cá nhân có thu nhập làm cam kết (theo mẫu ban hành kèm theo văn bản hướng dẫn về quản lý thuế) gửi tổ chức trả thu nhập để tổ chức trả thu nhập làm căn cứ tạm thời chưa khấu trừ thuế thu nhập cá nhân.
Căn cứ vào cam kết của người nhận thu nhập, tổ chức trả thu nhập không khấu trừ thuế. Kết thúc năm tính thuế, tổ chức trả thu nhập vẫn phải tổng hợp danh sách và thu nhập của những cá nhân chưa đến mức khấu trừ thuế (vào mẫu ban hành kèm theo văn bản hướng dẫn về quản lý thuế) và nộp cho cơ quan thuế. Cá nhân làm cam kết phải chịu trách nhiệm về bản cam kết của mình, trường hợp phát hiện có sự gian lận sẽ bị xử lý theo quy định của Luật quản lý thuế.
Cá nhân làm cam kết theo hướng dẫn tại điểm này phải đăng ký thuế và có mã số thuế tại thời điểm cam kết.
...
Nhiều người cho rằng nếu không ký hợp đồng lao động thì cũng không cần nộp thuế thu nhập cá nhân (TNCN), tuy nhiên điều này là hiểu nhầm. Theo quy định, thuế TNCN không phụ thuộc vào việc có hay không có hợp đồng, mà phụ thuộc vào bản chất của khoản thu nhập và mức chi trả. Theo quy định tại Thông tư 111/2013/TT-BTC, nếu một cá nhân cư trú nhận tiền công, thù lao hoặc khoản chi khác từ tổ chức, cá nhân mà không ký hợp đồng lao động hoặc chỉ ký hợp đồng dưới 3 tháng, thì khi tổng thu nhập trả trong một lần từ 2 triệu đồng trở lên, người trả thu nhập phải khấu trừ 10% trên toàn bộ khoản thu đó trước khi chi trả.
Nói cách khác, dù người lao động chỉ làm việc trong vài ngày, hoặc làm công việc thời vụ ngắn hạn mà không ký hợp đồng, nhưng nếu một lần nhận tiền từ 2 triệu đồng trở lên, người lao động vẫn có thể bị trừ thuế TNCN 10%. Hình thức khấu trừ này được gọi là "khấu trừ tại nguồn", nhằm đảm bảo việc thu thuế trước khi thu nhập được chuyển đến người nhận, giảm rủi ro thất thoát thuế.
Tuy nhiên, pháp luật cũng mở ra một cơ chế linh hoạt: nếu người lao động chỉ có một nguồn thu nhập duy nhất, và tổng thu nhập trong năm không đến mức phải nộp thuế sau khi giảm trừ gia cảnh, thì có thể làm bản cam kết theo mẫu 02/CK-TNCN, nộp cho bên chi trả thu nhập để không bị khấu trừ 10% thuế. Điều kiện bắt buộc là người đó phải có mã số thuế cá nhân tại thời điểm làm cam kết. Nếu chưa đăng ký mã số thuế, thì dù có làm cam kết cũng không được chấp nhận.
Trên thực tế, vẫn có rất nhiều trường hợp người lao động thời vụ hoặc làm việc không chính thức thường không nắm rõ được quy định này, hoặc không kịp chuẩn bị hồ sơ cam kết, dẫn đến việc bị khấu trừ 10% mà sau này rất khó lấy lại. Việc hoàn thuế về sau là hoàn toàn có thể, nhưng đòi hỏi người lao động phải làm thủ tục quyết toán thuế cuối năm, có đầy đủ chứng từ khấu trừ và hồ sơ kê khai hợp lệ — điều mà không phải ai cũng nắm rõ hoặc đủ điều kiện để thực hiện.
Tình huống giả định
Anh Trần Minh Khoa, 28 tuổi, là designer tự do sinh sống tại TP.HCM. Sau khi nghỉ việc chính thức tại một công ty quảng cáo vào cuối năm 2024, anh chọn làm việc theo dự án để linh hoạt thời gian.
Đầu tháng 3/2025, anh nhận được lời mời từ Công ty TNHH Tầm Nhìn Sáng Tạo, trụ sở ở quận 1, để thiết kế bộ banner truyền thông cho một chiến dịch quảng bá sản phẩm mới. Hai bên thỏa thuận làm trong 12 ngày, thù lao 9 triệu đồng, không ký hợp đồng, chỉ trao đổi và xác nhận qua email và Zalo. Công ty hứa sẽ chuyển khoản toàn bộ tiền sau khi bàn giao thiết kế cuối cùng.
Ngày 15/3, anh Khoa hoàn tất toàn bộ công việc đúng tiến độ và gửi file gốc qua Google Drive. Ngày 18/3, kế toán công ty chuyển khoản cho anh 8,1 triệu đồng và gửi kèm email thông báo đã khấu trừ 10% thuế thu nhập cá nhân.
Anh Khoa thắc mắc thì được giải thích rằng: theo Thông tư 111/2013/TT-BTC, với cá nhân không ký hợp đồng hoặc hợp đồng dưới 3 tháng mà nhận thu nhập từ 2 triệu đồng trở lên/lần, thì bắt buộc khấu trừ thuế 10%. Chỉ khi người lao động có mã số thuế và nộp cam kết thì mới được miễn trừ.
Vì chưa có mã số thuế cá nhân, cũng chưa từng nghe về mẫu cam kết, anh Khoa không thể phản hồi gì thêm và buộc phải chấp nhận việc đã bị trừ 900.000 đồng. Sau đó, anh đến chi cục thuế để đăng ký mã số thuế, đồng thời chuẩn bị hồ sơ quyết toán cuối năm để xin hoàn lại số tiền đã bị khấu trừ.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Trong quan hệ lao động, hợp đồng không nhất thiết phải được lập thành văn bản mới được pháp luật công nhận. Với những công việc ngắn hạn dưới 01 tháng, việc giao kết bằng lời nói vẫn được thừa nhận và phát sinh quyền – nghĩa vụ hợp pháp. Đồng thời, người lao động không có hợp đồng hoặc ký dưới 03 tháng vẫn có thể bị khấu trừ thuế TNCN nếu thu nhập trả trên 2 triệu đồng/lần, trừ trường hợp có mã số thuế và nộp cam kết đúng quy định.
