Học nghề để làm việc cho người sử dụng lao động là vấn đề phổ biến, nhất là trong các doanh nghiệp sản xuất, dịch vụ. Việc xác định người học nghề có phải đóng học phí hay không phụ thuộc vào bản chất mối quan hệ giữa người học và công ty. Hiểu đúng quy định pháp luật sẽ giúp người lao động bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình và giúp doanh nghiệp tuân thủ đúng luật.
1. Học nghề để làm việc cho công ty, người lao động có phải đóng học phí không?
Khoản 3 Điều 61 Bộ luật Lao động 2019 quy định cụ thể:
Điều 61. Học nghề, tập nghề để làm việc cho người sử dụng lao động
...
3. Người sử dụng lao động tuyển người vào học nghề, tập nghề để làm việc cho mình thì không phải đăng ký hoạt động giáo dục nghề nghiệp; không được thu học phí; phải ký hợp đồng đào tạo theo quy định của Luật Giáo dục nghề nghiệp.
...
Người lao động được nhận vào học nghề tại doanh nghiệp, cơ sở sản xuất hoặc các tổ chức có nhu cầu tuyển dụng, với mục đích sau khi học xong sẽ làm việc trực tiếp tại đơn vị đó. Việc học nghề này thường diễn ra tại nơi làm việc, theo sự hướng dẫn, đào tạo của người sử dụng lao động, và có cam kết rõ ràng giữa các bên về việc tuyển dụng sau đào tạo.
Theo quy định tại khoản 3 Điều 61 Bộ luật Lao động 2019, người sử dụng lao động không được thu học phí của người học nghề để làm việc cho mình. Quy định này nhằm bảo vệ quyền lợi của người lao động, tránh tình trạng doanh nghiệp vin vào lý do đào tạo nghề để bắt người lao động nộp tiền, trong khi mục đích thực chất là tuyển họ vào làm việc. Bên cạnh đó, người học nghề phải thực hiện các nghĩa vụ khác theo thỏa thuận hoặc nội quy của doanh nghiệp, chẳng hạn như tuân thủ thời gian học, nội dung đào tạo, quy định về an toàn, bảo hộ lao động.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Văn Hùng, 22 tuổi, trú tại Long An, nộp đơn xin vào làm việc tại Công ty TNHH Sản xuất Gỗ Minh Phát tại Bình Dương. Sau buổi phỏng vấn, công ty thông báo anh Hùng được nhận vào học nghề tại xưởng gỗ trong 3 tháng, sau đó sẽ chính thức trở thành nhân viên sản xuất. Trong quá trình học, công ty yêu cầu anh Hùng đóng học phí 5 triệu đồng để được hướng dẫn kỹ năng cưa, bào, lắp ráp sản phẩm gỗ. Anh Hùng băn khoăn và không đồng ý, cho rằng công ty không được thu học phí trong trường hợp này.
Sau khi tham khảo quy định tại khoản 3 Điều 61 Bộ luật Lao động 2019, anh Hùng hiểu rằng công ty Minh Phát đã vi phạm pháp luật khi yêu cầu thu học phí. Anh Hùng khiếu nại đến Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội huyện Bến Cát để bảo vệ quyền lợi. Kết quả, Phòng Lao động xác định hành vi thu học phí là sai quy định, buộc công ty trả lại tiền cho anh Hùng, đồng thời nhắc nhở công ty Minh Phát tuân thủ đúng quy định về đào tạo nghề cho người lao động.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Trường hợp nào người lao động phải hoàn trả chi phí đào tạo nghề?
Khoản 3 Điều 40 và Khoản 3 Điều 62 Bộ Luật lao động 2019
Điều 40. Nghĩa vụ của người lao động khi đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động trái pháp luật
...
3. Phải hoàn trả cho người sử dụng lao động chi phí đào tạo quy định tại Điều 62 của Bộ luật này.
Điều 62. Hợp đồng đào tạo nghề giữa người sử dụng lao động, người lao động và chi phí đào tạo nghề
...
3. Chi phí đào tạo bao gồm các khoản chi có chứng từ hợp lệ về chi phí trả cho người dạy, tài liệu học tập, trường, lớp, máy, thiết bị, vật liệu thực hành, các chi phí khác hỗ trợ cho người học và tiền lương, tiền đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp cho người học trong thời gian đi học. Trường hợp người lao động được gửi đi đào tạo ở nước ngoài thì chi phí đào tạo còn bao gồm chi phí đi lại, chi phí sinh hoạt trong thời gian đào tạo.
Khi người lao động đã được đào tạo nghề nhưng tự ý nghỉ việc trước thời hạn cam kết hoặc nghỉ việc không có lý do chính đáng, họ có nghĩa vụ hoàn trả chi phí đào tạo cho người sử dụng lao động.. Theo quy định tại khoản 3 Điều 62 Bộ luật Lao động 2019, chi phí đào tạo được tính theo chi phí thực tế mà doanh nghiệp đã bỏ ra cho khóa học, bao gồm tiền học phí, tài liệu, chi phí giảng dạy, tiền hỗ trợ trong thời gian học nghề (nếu có).
Tuy nhiên, người lao động không phải hoàn trả chi phí đào tạo nếu nghỉ việc vì lý do bất khả kháng, như tai nạn, bệnh tật, hoàn cảnh gia đình đặc biệt, hoặc nghỉ việc theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh đó, nếu giữa hai bên không có thỏa thuận cụ thể về việc hoàn trả chi phí đào tạo, người lao động cũng không có nghĩa vụ phải hoàn trả.
Tình huống giả định
Chị Trần Thị Mai, 25 tuổi, trú tại Đồng Nai, ký hợp đồng học nghề và làm việc với Công ty Cơ khí Nhật Quang, cam kết học nghề hàn trong 2 tháng và làm việc ít nhất 12 tháng sau khi kết thúc đào tạo. Sau khi hoàn thành khóa học, chị Mai làm việc được 4 tháng thì xin nghỉ để chuyển sang công ty khác có mức lương cao hơn.
Công ty Nhật Quang yêu cầu chị Mai hoàn trả toàn bộ chi phí đào tạo là 8 triệu đồng theo thỏa thuận trong hợp đồng. Chị Mai từ chối vì cho rằng mình không phải bồi thường. Khi tranh chấp xảy ra, Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội can thiệp và xác định: do hai bên đã có thỏa thuận rõ ràng về việc hoàn trả chi phí đào tạo nếu nghỉ việc trước thời hạn, chị Mai phải hoàn trả chi phí đào tạo theo đúng hợp đồng đã ký. Công ty Nhật Quang được quyền khởi kiện ra tòa án nếu chị Mai không thực hiện nghĩa vụ hoàn trả.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Học nghề để làm việc cho doanh nghiệp là hoạt động phổ biến, cần tuân thủ đúng quy định pháp luật để bảo vệ quyền lợi của cả người lao động và người sử dụng lao động. Theo quy định hiện hành, người lao động không phải đóng học phí khi học nghề để làm việc cho công ty. Tuy nhiên, người lao động phải hoàn trả chi phí đào tạo nếu vi phạm cam kết làm việc sau khi đã được đào tạo.
