Việc xác định đúng hàng thừa kế theo pháp luật là yếu tố quan trọng trong quá trình phân chia di sản khi không có di chúc. Mỗi hàng thừa kế được xác lập dựa trên mức độ gắn bó huyết thống, nghĩa vụ và mối quan hệ gia đình với người đã mất. Trong đó, hàng thừa kế thứ hai là nhóm được pháp luật quy định và chỉ được hưởng di sản trong một số điều kiện nhất định.
1. Hàng thừa kế thứ hai gồm những ai?
Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
1. Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây:
...b) Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại;
...
Pháp luật dân sự quy định việc thừa kế theo pháp luật được sắp xếp thành các hàng thừa kế nhằm bảo đảm quyền hưởng di sản được phân chia một cách hợp lý, dựa trên nguyên tắc huyết thống và mức độ gắn bó giữa người để lại di sản và người còn sống. Mỗi hàng thừa kế phản ánh thứ tự ưu tiên trong mối quan hệ gia đình, đồng thời thể hiện nghĩa vụ và trách nhiệm đạo đức giữa các thành viên trong cùng một gia đình.
Hàng thừa kế thứ hai là nhóm người có mối liên hệ huyết thống kế tiếp hàng thừa kế thứ nhất, bao gồm ông bà nội ngoại, anh chị em ruột, và cháu ruột trong trường hợp người chết là ông/bà của họ. Sự có mặt của hàng thừa kế thứ hai trong luật là cần thiết để bảo vệ quyền lợi của những người thân còn lại, trong trường hợp hàng thừa kế thứ nhất không còn ai hoặc không còn đủ điều kiện để hưởng di sản.
Tình huống giả định
Ông Lê Văn Quý (62 tuổi, ngụ tại phường An Hòa, quận Ninh Kiều, TP. Cần Thơ) sống một mình trong căn nhà do cha mẹ để lại. Ông chưa từng kết hôn, không có con, cha mẹ đã mất từ nhiều năm. Đến năm 2024, ông Quý qua đời đột ngột vì tai biến, không để lại di chúc.
Sau khi ông mất, UBND phường lập thủ tục khai tử và phối hợp với Văn phòng công chứng để xác minh người thừa kế hợp pháp. Qua tra cứu và xác minh thân nhân, cơ quan chức năng xác định ông Quý không còn ai thuộc hàng thừa kế thứ nhất. Người thân gần nhất còn sống là bà Lê Thị Cúc (em gái ruột của ông Quý), và ông Lê Văn Dũng (em trai ruột cùng cha khác mẹ của ông Quý).
Căn cứ khoản 1 Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015, bà Cúc và ông Dũng đều thuộc hàng thừa kế thứ hai. Vì hàng thừa kế thứ nhất không còn ai đủ điều kiện hưởng di sản, nên Tòa án nhân dân quận Ninh Kiều xác định hai người này là đồng thừa kế hợp pháp và được chia đều phần di sản ông Quý để lại, gồm căn nhà tại địa chỉ 123 đường Nguyễn Văn Linh và khoản tiền tiết kiệm hơn 300 triệu đồng.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Hàng thừa kế thứ hai được nhận thừa kế khi nào?
Điều 621, Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 621. Người không được quyền hưởng di sản
1. Những người sau đây không được quyền hưởng di sản:
a) Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ hoặc về hành vi ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di sản, xâm phạm nghiêm trọng danh dự, nhân phẩm của người đó;
b) Người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản;
c) Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng người thừa kế khác nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ phần di sản mà người thừa kế đó có quyền hưởng;
d) Người có hành vi lừa dối, cưỡng ép hoặc ngăn cản người để lại di sản trong việc lập di chúc; giả mạo di chúc, sửa chữa di chúc, huỷ di chúc, che giấu di chúc nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người để lại di sản.
2. Những người quy định tại khoản 1 Điều này vẫn được hưởng di sản, nếu người để lại di sản đã biết hành vi của những người đó, nhưng vẫn cho họ hưởng di sản theo di chúc.
...
Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
...3. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.
Hàng thừa kế thứ hai chỉ được nhận di sản khi toàn bộ những người thuộc hàng thứ nhất không còn điều kiện hưởng di sản. Những trường hợp làm mất quyền hưởng di sản ở hàng thứ nhất bao gồm: đã chết, bị kết án hoặc vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ với người để lại di sản, bị truất quyền thừa kế trong di chúc, hoặc tự nguyện từ chối nhận di sản.
Trường hợp chỉ còn duy nhất một người ở hàng thừa kế thứ nhất thì người đó vẫn được hưởng toàn bộ di sản. Hàng thứ hai sẽ không được xem xét, dù có nhiều người thuộc hàng này còn sống. Khi được chia di sản, những người thuộc hàng thừa kế thứ hai sẽ nhận được phần di sản bằng nhau theo quy định tại Điều 651.
Tình huống giả định
Cụ bà Đặng Thị Hoa (83 tuổi, trú tại huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam) qua đời vào đầu năm 2024, để lại một căn nhà cấp 4 trên đất thổ cư và một sổ tiết kiệm trị giá 1 tỷ đồng. Cụ Hoa có ba người con trai, nhưng hai người đã qua đời trước đó vì bệnh nặng. Người con còn lại là ông Đặng Văn Duy dù còn sống nhưng trong nhiều năm liền đã có hành vi bạo hành, ngược đãi mẹ ruột, không thực hiện nghĩa vụ chăm sóc khi cụ lâm bệnh. Sự việc từng được chính quyền địa phương lập biên bản xử phạt hành chính, sau đó bị Tòa án tuyên bố ông Duy không có quyền hưởng di sản thừa kế do vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ với người để lại di sản, căn cứ theo Điều 621 Bộ luật Dân sự 2015.
Do không còn ai đủ điều kiện ở hàng thừa kế thứ nhất, Tòa án nhân dân huyện Duy Xuyên xác định bà Đặng Thị Mận (em gái ruột cụ Hoa) cùng với hai cháu nội là con của người con trai cả đã mất thuộc hàng thừa kế thứ hai theo Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015. Tòa án tuyên cả ba người này là đồng thừa kế hợp pháp, được chia đều phần di sản gồm căn nhà và toàn bộ số tiền tiết kiệm mà cụ Hoa để lại.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
Kết luận
Pháp luật chia người thừa kế thành từng hàng dựa trên mối quan hệ huyết thống và nghĩa vụ trong gia đình theo đó, hàng thừa kế thứ hai gồm ông bà, anh chị em ruột và cháu ruột của người chết. Nhóm người này chỉ được hưởng di sản khi không còn ai đủ điều kiện ở hàng thừa kế thứ nhất và phần di sản này sẽ được chia đều cho những người thuộc hàng thứ hai.
