Việt Nam ngày càng tham gia nhiều hiệp định và thỏa thuận quốc tế trong nhiều lĩnh vực. Điều ước quốc tế, một khi đã được phê chuẩn hoặc chấp thuận, có thể làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của Việt Nam theo pháp luật quốc tế. Việc áp dụng điều ước quốc tế trong hệ thống pháp luật trong nước được thực hiện theo những nguyên tắc và điều kiện cụ thể, nhằm bảo đảm tính thống nhất và tuân thủ cam kết quốc tế mà Việt Nam đã thiết lập.
1. Điều ước quốc tế là gì?
Khoản 1 Điều 2 Luật Điều ước quốc tế 2016 quy định:
Điều 2. Giải thích từ ngữ
Trong Luật này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
1. Điều ước quốc tế là thỏa thuận bằng văn bản được ký kết nhân danh Nhà nước hoặc Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam với bên ký kết nước ngoài, làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam theo pháp luật quốc tế, không phụ thuộc vào tên gọi là hiệp ước, công ước, hiệp định, định ước, thỏa thuận, nghị định thư, bản ghi nhớ, công hàm trao đổi hoặc văn kiện có tên gọi khác.
...
Điều ước quốc tế là một khái niệm pháp lý quan trọng trong hệ thống luật pháp của Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay. Theo quy định tại Luật Điều ước quốc tế 2016, điều ước quốc tế là một thỏa thuận bằng văn bản được ký kết giữa Việt Nam và một bên nước ngoài, có thể là quốc gia, tổ chức quốc tế hoặc tổ chức khu vực. Tùy thuộc vào nội dung, điều ước này có thể tạo ra, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của Việt Nam trên cơ sở pháp luật quốc tế.
Một điểm đáng lưu ý là điều ước quốc tế không bị giới hạn bởi tên gọi. Dù có thể được gọi là hiệp định, công ước, bản ghi nhớ, công hàm hay thỏa thuận, miễn là thỏa mãn các yếu tố về chủ thể ký kết, hình thức văn bản và hệ quả pháp lý, thì vẫn được xem là điều ước quốc tế.
Các điều ước quốc tế có thể được ký kết nhân danh Nhà nước (do Chủ tịch nước ký hoặc phê chuẩn), hoặc nhân danh Chính phủ (do Thủ tướng Chính phủ ký), tùy theo phạm vi nội dung và thẩm quyền được quy định. Sau khi hoàn tất thủ tục theo luật định và được phê chuẩn hoặc gia nhập đúng trình tự, điều ước quốc tế sẽ có hiệu lực và được triển khai thực hiện như một phần của hệ thống pháp luật.
Ví dụ thực tế:
Việt Nam gia nhập Công ước CEDAW năm 1982
Công ước CEDAW (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) là một điều ước quốc tế được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua ngày 18/12/1979. Công ước này có hiệu lực từ ngày 3/9/1981. Việt Nam chính thức gia nhập CEDAW vào ngày 17/2/1982 và bắt đầu thực hiện các nghĩa vụ theo Công ước kể từ ngày 19/3/1982.
Nội dung chính của CEDAW là cam kết loại bỏ hoàn toàn mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ trong tất cả các lĩnh vực đời sống như chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và gia đình. Phân biệt đối xử được hiểu là mọi hành vi hoặc chính sách khiến phụ nữ không được hưởng, không được công nhận hoặc không được thực hiện đầy đủ quyền con người và các quyền tự do cơ bản bình đẳng như nam giới.
Khi gia nhập công ước, Việt Nam có trách nhiệm xây dựng hệ thống pháp luật và chính sách phù hợp nhằm thúc đẩy bình đẳng giới, bãi bỏ các quy định pháp luật mang tính phân biệt giới tính, đồng thời thực hiện các biện pháp tích cực để hỗ trợ phụ nữ phát triển. Ngoài ra, Việt Nam cũng phải định kỳ báo cáo với Ủy ban CEDAW về tình hình thực hiện công ước.
Nguồn: Tư liệu văn kiện Đảng
2. Điều ước quốc tế được áp dụng trong những trường hợp nào?
Điều 6 và Điều 53 Luật Điều ước quốc tế 2016 quy định:
Điều 6. Điều ước quốc tế và quy định của pháp luật trong nước
1. Trường hợp văn bản quy phạm pháp luật và điều ước quốc tế mà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên có quy định khác nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng quy định của điều ước quốc tế đó, trừ Hiến pháp.
2. Căn cứ vào yêu cầu, nội dung, tính chất của điều ước quốc tế, Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ khi quyết định chấp nhận sự ràng buộc của điều ước quốc tế đồng thời quyết định áp dụng trực tiếp toàn bộ hoặc một phần điều ước quốc tế đó đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân trong trường hợp quy định của điều ước quốc tế đã đủ rõ, đủ chi tiết để thực hiện; quyết định hoặc kiến nghị sửa đổi, bổ sung, bãi bỏ hoặc ban hành văn bản quy phạm pháp luật để thực hiện điều ước quốc tế đó.
...
Điều 53. Áp dụng tạm thời điều ước quốc tế
1. Điều ước quốc tế hoặc một phần của điều ước quốc tế có thể được áp dụng tạm thời trong thời gian hoàn thành thủ tục để điều ước quốc tế có hiệu lực theo quy định của điều ước quốc tế đó hoặc theo thỏa thuận giữa bên Việt Nam và bên ký kết nước ngoài.
2. Việc áp dụng tạm thời điều ước quốc tế chấm dứt nếu bên Việt Nam thông báo cho bên ký kết nước ngoài hoặc bên ký kết nước ngoài thông báo cho bên Việt Nam về việc chấm dứt áp dụng tạm thời điều ước quốc tế đó, trừ trường hợp điều ước quốc tế có quy định khác hoặc bên Việt Nam và bên ký kết nước ngoài có thỏa thuận khác.
3. Cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định ký điều ước quốc tế có quyền quyết định áp dụng tạm thời và chấm dứt áp dụng tạm thời điều ước quốc tế đó.
4. Hồ sơ trình về việc chấm dứt áp dụng tạm thời điều ước quốc tế tương tự hồ sơ quy định tại Điều 16 và Điều 17 của Luật này.
Trong thực tế, điều ước quốc tế không phải lúc nào cũng được áp dụng ngay lập tức sau khi ký kết. Có những tình huống mà các bên thống nhất áp dụng tạm thời, nghĩa là cho phép thực hiện một phần hoặc toàn bộ điều ước trước khi hoàn tất các thủ tục pháp lý như phê chuẩn hoặc chấp nhận. Việc áp dụng tạm thời này cần có sự đồng ý rõ ràng từ phía Việt Nam và phía đối tác, hoặc phải phù hợp với chính nội dung quy định trong điều ước.
Ngoài ra, điều ước quốc tế còn có thể được áp dụng trực tiếp trong hệ thống pháp luật Việt Nam nếu nội dung điều ước đã đủ rõ ràng, cụ thể, và không cần văn bản hướng dẫn hay quy định cụ thể thêm. Trong trường hợp có sự khác biệt giữa quy định của điều ước quốc tế và luật Việt Nam, thì quy định của điều ước quốc tế sẽ được ưu tiên áp dụng, trừ Hiến pháp là đạo luật tối cao không thể bị điều ước thay thế.
Việc áp dụng điều ước quốc tế trong hệ thống pháp luật quốc gia là một nguyên tắc thể hiện sự tôn trọng cam kết quốc tế và là cách để bảo đảm Việt Nam thực hiện đầy đủ nghĩa vụ khi đã tham gia một điều ước có hiệu lực.
Tình huống giả định:
Doanh nghiệp Việt Nam được áp dụng điều ước quốc tế để bảo vệ quyền lợi hợp pháp
Công ty TNHH Minh Phát, có trụ sở tại TP.HCM, ký kết hợp đồng cung cấp linh kiện điện tử với một doanh nghiệp Hàn Quốc. Trong hợp đồng không ghi rõ luật nào sẽ được áp dụng khi có tranh chấp. Sau đó, phía Hàn Quốc đơn phương hủy đơn hàng nhưng từ chối bồi thường thiệt hại, khiến Minh Phát khởi kiện ra TAND TP.HCM để yêu cầu bồi thường.
Trong quá trình giải quyết, phía bị đơn cho rằng tranh chấp không thuộc thẩm quyền xét xử của Tòa án Việt Nam. Tuy nhiên, luật sư của Công ty Minh Phát viện dẫn Công ước của Liên Hợp Quốc về Hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế (CISG), một điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên từ năm 2017. Theo công ước này, hợp đồng giữa hai doanh nghiệp ở hai quốc gia thành viên mà không thỏa thuận luật áp dụng sẽ mặc nhiên chịu sự điều chỉnh của CISG.
Hội đồng xét xử xem xét và chấp thuận việc áp dụng điều ước quốc tế theo Điều 6 Luật Điều ước quốc tế 2016, bởi CISG có quy định đầy đủ, rõ ràng và cụ thể. Đây là cơ sở pháp lý giúp Công ty Minh Phát bảo vệ được quyền lợi của mình mà không cần dựa vào luật quốc gia của hai bên. Đồng thời, điều này thể hiện nguyên tắc ưu tiên áp dụng điều ước quốc tế khi có khác biệt với luật trong nước.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận:
Điều ước quốc tế là những thỏa thuận bằng văn bản được ký kết giữa Việt Nam và các chủ thể nước ngoài, có giá trị làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của Việt Nam theo pháp luật quốc tế. Việc áp dụng điều ước quốc tế trong hệ thống pháp luật Việt Nam có thể diễn ra trong hai trường hợp gồm áp dụng tạm thời trước khi có hiệu lực chính thức, và được ưu tiên áp dụng nếu có khác biệt với quy định pháp luật trong nước, trừ Hiến pháp.
