Trong đời sống hiện đại, gia đình có con riêng sống cùng cha dượng hoặc mẹ kế không còn hiếm gặp. Khi sống chung, nếu giữa họ tồn tại sự chăm sóc, nuôi dưỡng lẫn nhau như giữa cha mẹ và con cái, pháp luật vẫn ghi nhận mối quan hệ này trong nhiều lĩnh vực, bao gồm cả thừa kế. Vì vậy, khi cha dượng hoặc mẹ kế qua đời, con riêng có thể được hưởng di sản thừa kế nếu đáp ứng đủ điều kiện luật định.
1. Con riêng có được hưởng di sản thừa kế của cha dượng, mẹ kế không?
Điều 652, Điều 653, Điều 654 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 652. Thừa kế thế vị
Trường hợp con của người để lại di sản chết trước hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì cháu được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của cháu được hưởng nếu còn sống; nếu cháu cũng chết trước hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì chắt được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của chắt được hưởng nếu còn sống....
Điều 653. Quan hệ thừa kế giữa con nuôi và cha nuôi, mẹ nuôi và cha đẻ, mẹ đẻ
Con nuôi và cha nuôi, mẹ nuôi được thừa kế di sản của nhau và còn được thừa kế di sản theo quy định tại Điều 651 và Điều 652 của Bộ luật này....
Điều 654. Quan hệ thừa kế giữa con riêng và bố dượng, mẹ kế
Con riêng và bố dượng, mẹ kế nếu có quan hệ chăm sóc, nuôi dưỡng nhau như cha con, mẹ con thì được thừa kế di sản của nhau và còn được thừa kế di sản theo quy định tại Điều 652 và Điều 653 của Bộ luật này.
Theo quy định tại Điều 654 Bộ luật Dân sự 2015, con riêng vẫn có thể được hưởng di sản thừa kế của cha dượng hoặc mẹ kế nếu giữa họ tồn tại mối quan hệ chăm sóc, nuôi dưỡng thực tế như cha con hoặc mẹ con.
Trong trường hợp này, con riêng không chỉ được thừa kế theo sự chỉ định trong di chúc (nếu người chết có để lại di chúc), mà còn được quyền hưởng di sản theo pháp luật như mối quan hệ giữa con nuôi với cha nuôi, mẹ nuôi quy định tại Điều 653. Đồng thời, nếu người con riêng này đã mất trước cha dượng hoặc mẹ kế, thì con của họ (tức cháu của người để lại di sản) vẫn được hưởng phần di sản thay cho cha hoặc mẹ đã mất theo quy định về thừa kế thế vị tại Điều 652.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Quốc Toàn là con riêng của bà Lê Thị Tuyết trước khi bà kết hôn với ông Trần Văn Minh. Dù không có quan hệ huyết thống, ông Minh đã cùng bà Tuyết nuôi dưỡng anh Toàn từ khi còn nhỏ, cho đến khi anh trưởng thành và lập gia đình. Mối quan hệ giữa ông Minh và anh Toàn được người thân và hàng xóm ghi nhận là gắn bó như cha con ruột, ông Minh cũng nhiều lần công khai xem Toàn là con trai của mình. Anh Toàn có một người con trai là Nguyễn Minh Trí, hiện đang học đại học.
Đầu năm 2024, anh Toàn qua đời do tai nạn giao thông. Vài tháng sau, ông Minh cũng qua đời mà không để lại di chúc. Sau khi mở thủ tục thừa kế, một số người thân của ông Minh không đồng ý để Minh Trí hưởng di sản, với lý do Toàn là con riêng và đã mất trước ông Minh, nên không có quyền thừa kế. Tuy nhiên, trong quá trình giải quyết, Tòa án xác định giữa ông Minh và anh Toàn có quan hệ chăm sóc, nuôi dưỡng thực tế như cha con, và do Toàn đã mất trước, Minh Trí, là con của Toàn, có quyền hưởng phần di sản mà cha mình đáng lẽ được hưởng theo quy định về thừa kế thế vị tại Điều 652 Bộ luật Dân sự 2015.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo.)
2. Khi chia di sản theo pháp luật, con riêng thuộc hàng thừa kế nào?
Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
1. Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây:
a) Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết;
b) Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại;
c) Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột; chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ ngoại.
2. Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau.
3. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.
Theo quy định tại điểm a khoản 1 Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015, hàng thừa kế thứ nhất bao gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ và con nuôi của người chết. Mặc dù điều luật không trực tiếp nhắc đến “con riêng”, nhưng nếu con riêng và cha dượng hoặc mẹ kế có mối quan hệ chăm sóc, nuôi dưỡng nhau như cha con, mẹ con thì pháp luật thừa nhận mối quan hệ này tương tự như quan hệ cha nuôi, mẹ nuôi và con nuôi.
Căn cứ thêm vào Điều 654 Bộ luật Dân sự 2015, con riêng nếu được cha dượng hoặc mẹ kế chăm sóc, nuôi dưỡng như con ruột thì được quyền thừa kế di sản của người đó như con nuôi. Và theo Điều 653, con nuôi được thừa kế theo hàng thừa kế thứ nhất cùng với con đẻ.
Như vậy, trong trường hợp có đủ căn cứ để xác lập mối quan hệ nuôi dưỡng thực tế giữa cha dượng/mẹ kế và con riêng, thì con riêng được xem như con nuôi hợp pháp và có quyền hưởng di sản theo hàng thừa kế thứ nhất.
Tình huống giả định
Bà Trần Thị Kim Ngọc kết hôn với ông Nguyễn Văn Lâm khi cả hai đều có con riêng, trong đó anh Nguyễn Minh Trí là con riêng của ông Lâm. Trong suốt 12 năm chung sống tại Quận Tân Bình, bà Ngọc chăm sóc, nuôi dưỡng anh Trí như con ruột, từ việc lo liệu sinh hoạt hằng ngày đến tài chính, mua bảo hiểm học tập và mở sổ tiết kiệm cho anh. Mối quan hệ giữa hai người gắn bó như mẹ con thực thụ, dù không có giấy tờ xác lập quan hệ nuôi con nuôi hợp pháp.
Đầu năm 2024, bà Ngọc qua đời đột ngột mà không để lại di chúc. Khi anh Trí đề nghị được chia phần di sản gồm nhà và tiền trong tài khoản ngân hàng, một số người thân phản đối với lý do anh không phải con nuôi hợp pháp. Tuy nhiên, Tòa án nhân dân Quận Tân Bình xác định giữa bà Ngọc và anh Trí tồn tại mối quan hệ nuôi dưỡng thực tế như mẹ con. Do đó, theo Điều 651 và Điều 654 Bộ luật Dân sự 2015, anh Trí được công nhận thuộc hàng thừa kế thứ nhất và có quyền hưởng phần di sản ngang bằng với các con ruột của bà Ngọc.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
Kết luận
Con riêng được hưởng di sản của cha dượng, mẹ kế nếu giữa họ có quan hệ chăm sóc, nuôi dưỡng như cha con, mẹ con (theo Điều 654 Bộ luật Dân sự 2015). Khi chia thừa kế theo pháp luật, con riêng đủ điều kiện này sẽ thuộc hàng thừa kế thứ nhất và được hưởng phần di sản ngang bằng với con đẻ, con nuôi (Điều 651).
