Trong quan hệ dân sự, không phải mọi thiệt hại đều phát sinh từ lỗi của các bên. Có những trường hợp thiệt hại xảy ra do những yếu tố khách quan, vượt ngoài khả năng kiểm soát và không thể khắc phục được, dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết. Những tình huống như vậy được pháp luật xác định là sự kiện bất khả kháng. Đây là căn cứ quan trọng để xác định trách nhiệm pháp lý, đặc biệt liên quan đến nghĩa vụ bồi thường thiệt hại.
1. Sự kiện bất khả kháng là gì?
Theo Điều 156 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
Điều 156. Thời gian không tính vào thời hiệu khởi kiện vụ án dân sự, thời hiệu yêu cầu giải quyết việc dân sự
Thời gian không tính vào thời hiệu khởi kiện vụ án dân sự, thời hiệu yêu cầu giải quyết việc dân sự là khoảng thời gian xảy ra một trong các sự kiện sau đây:
1. Sự kiện bất khả kháng hoặc trở ngại khách quan làm cho chủ thể có quyền khởi kiện, quyền yêu cầu không thể khởi kiện, yêu cầu trong phạm vi thời hiệu.
Sự kiện bất khả kháng là sự kiện xảy ra một cách khách quan không thể lường trước được và không thể khắc phục được mặc dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết và khả năng cho phép.
Trở ngại khách quan là những trở ngại do hoàn cảnh khách quan tác động làm cho người có quyền, nghĩa vụ dân sự không thể biết về việc quyền, lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm hoặc không thể thực hiện được quyền, nghĩa vụ dân sự của mình;
2. Chưa có người đại diện trong trường hợp người có quyền khởi kiện, người có quyền yêu cầu là người chưa thành niên, mất năng lực hành vi dân sự, có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi hoặc bị hạn chế năng lực hành vi dân sự;
3. Người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự chưa có người đại diện khác thay thế trong trường hợp sau đây:
a) Người đại diện chết nếu là cá nhân, chấm dứt tồn tại nếu là pháp nhân;
b) Người đại diện vì lý do chính đáng mà không thể tiếp tục đại diện được.
Để được xem là sự kiện bất khả kháng theo Bộ luật Dân sự, một sự kiện phải đáp ứng đủ ba điều kiện gồm xảy ra khách quan, không thể lường trước, và không thể khắc phục được dù đã cố gắng hết sức.
Là những sự việc như thiên tai, dịch bệnh, chiến tranh, hay sự cố bất ngờ mà các bên không thể kiểm soát hay phòng tránh được. Quan trọng hơn, kể cả khi đã áp dụng mọi cách trong khả năng, như thay đổi kế hoạch, thuê phương án thay thế, nhưng vẫn không thể vượt qua được hậu quả thì mới được xem là bất khả kháng.
Không phải cứ gặp bão lũ hay dịch bệnh là được miễn trách nhiệm. Pháp luật yêu cầu phải chứng minh rõ ràng rằng sự kiện đó là nguyên nhân trực tiếp khiến nghĩa vụ không thể thực hiện được. Việc này thường do cơ quan có thẩm quyền đánh giá trong từng vụ việc cụ thể.
Sự kiện bất khả kháng thường được dùng làm lý do hợp pháp để miễn nghĩa vụ bồi thường, kéo dài thời hiệu khởi kiện hoặc chấm dứt hợp đồng mà không bị coi là vi phạm.
Tình huống giả định:
Hợp đồng vận chuyển bị chậm vì mưa lũ miền Trung
-
Ngày ký hợp đồng
Công ty TNHH Nam Phát (trụ sở tại Phường Cẩm Phả, Thành phố Quảng Ninh) ký hợp đồng vận chuyển 5 tấn thiết bị y tế từ Hải Phòng vào Thành phố Hồ Chí Minh cho Công ty cổ phần Hồng Phúc. Theo thỏa thuận, hàng phải giao trước ngày 18/10/2024 để kịp bàn giao cho bệnh viện theo hợp đồng lớn. -
Phát sinh sự kiện thiên tai bất khả kháng
Ngày 14/10/2024, xe chở hàng xuất phát thì khu vực miền Trung bắt đầu xảy ra mưa lớn kéo dài, gây sạt lở nghiêm trọng trên Quốc lộ 1A đoạn qua Quảng Trị và Thừa Thiên Huế. Lực lượng chức năng buộc phong tỏa giao thông để đảm bảo an toàn. Dù đã cố gắng tìm đường vòng và thuê kho lưu hàng tại Thành phố Đông Hà, Công ty Nam Phát vẫn không thể tiếp tục vận chuyển. -
Bên mua yêu cầu bồi thường vì trễ hạn
Đến ngày 21/10, hàng mới được bàn giao. Công ty Hồng Phúc lập tức gửi văn bản yêu cầu Nam Phát bồi thường 80 triệu đồng vì trễ hạn làm mất hợp đồng cung ứng với bệnh viện. Phía Nam Phát phản hồi rằng việc chậm trễ là do thiên tai vượt ngoài tầm kiểm soát, đã được Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn quốc gia cảnh báo trước đó, và công ty đã áp dụng mọi biện pháp trong khả năng nhưng không thể khắc phục được.Trong trường hợp này, nếu vụ việc được đưa ra tòa, rất có thể tòa án sẽ xem xét đây là sự kiện bất khả kháng theo Điều 156 Bộ luật Dân sự 2015. Khi đó, Công ty Nam Phát có thể được miễn trách nhiệm bồi thường do thiệt hại không xuất phát từ lỗi chủ quan.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Thiệt hại do sự kiện bất khả kháng có phải bồi thường không?
Theo quy định tại Điều 584 Bộ luật Dân sự 2015:
Điều 584. Căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại
1. Người nào có hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của người khác mà gây thiệt hại thì phải bồi thường, trừ trường hợp Bộ luật này, luật khác có liên quan quy định khác.
2. Người gây thiệt hại không phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong trường hợp thiệt hại phát sinh là do sự kiện bất khả kháng hoặc hoàn toàn do lỗi của bên bị thiệt hại, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc luật có quy định khác.
3. Trường hợp tài sản gây thiệt hại thì chủ sở hữu, người chiếm hữu tài sản phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại, trừ trường hợp thiệt hại phát sinh theo quy định tại khoản 2 Điều này.
Pháp luật dân sự Việt Nam quy định rõ nguyên tắc ai gây thiệt hại thì phải bồi thường. Tuy nhiên, nếu thiệt hại không xuất phát từ lỗi của con người mà do sự kiện bất khả kháng, thì người gây thiệt hại có thể được miễn trách nhiệm bồi thường.
Sự kiện bất khả kháng ở đây phải thỏa mãn ba điều kiện khách quan, không thể lường trước, và không thể khắc phục được, kể cả khi đã cố gắng tối đa trong phạm vi năng lực, tài chính và pháp lý cho phép. Tuy nhiên, pháp luật vẫn đặt ra hai ngoại lệ:
-
Trường hợp có thỏa thuận khác trong hợp đồng (ví dụ, bên gây thiệt hại cam kết vẫn bồi thường kể cả do thiên tai);
-
Trường hợp có quy định đặc thù trong luật chuyên ngành, như luật bảo hiểm, luật năng lượng, v.v.
Người bị yêu cầu bồi thường trong các vụ việc liên quan đến bất khả kháng cần chuẩn bị chứng cứ chứng minh đầy đủ về sự kiện và hậu quả, để được miễn trách nhiệm hợp pháp.
Tình huống giả định:
Một nhà xưởng bị cháy do sét đánh gây thiệt hại dây chuyền sản xuất
-
Thời điểm xảy ra sự kiện thiên tai
Tháng 6/2024, Công ty TNHH Cơ điện Đại Nam (trụ sở tại Phường Tự An, Thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk) bị sét đánh trúng nhà xưởng trong một trận giông lớn. Hệ thống điện bị chập cháy, gây cháy lan sang kho thiết bị thuê của Công ty cổ phần Kim Hưng đặt tại cùng khuôn viên, thiêu rụi toàn bộ thiết bị cơ khí trị giá gần 4 tỷ đồng. -
Bên bị thiệt hại gửi yêu cầu bồi thường
Công ty Kim Hưng lập biên bản thiệt hại, gửi công văn yêu cầu Công ty Đại Nam bồi thường toàn bộ giá trị tài sản bị cháy, cho rằng nhà xưởng có kết cấu không an toàn và không có thiết bị chống sét. -
Bên bị yêu cầu bồi thường chứng minh sự kiện bất khả kháng
Phía Đại Nam gửi hồ sơ kỹ thuật công trình, giấy xác nhận thời tiết từ Đài Khí tượng Thủy văn Tây Nguyên và biên bản hiện trường của lực lượng PCCC, cho thấy đây là một sự kiện thiên tai bất khả kháng, không thể lường trước và đã vượt ngoài khả năng kiểm soát, dù công ty đã lắp đặt hệ thống chống sét đúng chuẩn. Việc cháy lan là do tia sét có cường độ bất thường và tốc độ lan nhanh, không thể ngăn chặn kịp thời.Trường hợp này, nếu được xét xử, Tòa án có thể chấp nhận miễn trách nhiệm bồi thường cho Công ty Đại Nam, nếu xác minh đây là sự kiện bất khả kháng và công ty đã không có lỗi trong việc gây ra thiệt hại.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
3. Kết luận
Sự kiện bất khả kháng là những sự việc xảy ra một cách khách quan, không thể lường trước và cũng không thể khắc phục dù đã nỗ lực. Trong pháp luật dân sự, nếu thiệt hại phát sinh hoàn toàn do sự kiện bất khả kháng, người gây thiệt hại sẽ được miễn trách nhiệm bồi thường, trừ khi có thỏa thuận khác hoặc pháp luật chuyên ngành quy định khác.
