Tố cáo là quyền của công dân nhằm bảo vệ lợi ích công cộng và ngăn chặn kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật. Nhiều người vẫn chưa rõ liệu cá nhân có thể tố cáo những hành vi sai trái không trực tiếp ảnh hưởng đến quyền lợi của mình hay không. Muốn được xem xét và xử lý theo đúng quy định, người tố cáo cần thực hiện theo đúng hình thức mà pháp luật quy định.
1. Có được quyền tố cáo hành vi vi phạm không liên quan đến mình không?
Khoản 1 Điều 2 Luật Tố cáo 2018 quy định:
Điều 2. Giải thích từ ngữ
Trong Luật này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
1. Tố cáo là việc cá nhân theo thủ tục quy định của Luật này báo cho cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền biết về hành vi vi phạm pháp luật của bất kỳ cơ quan, tổ chức, cá nhân nào gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại đến lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân, bao gồm:
a) Tố cáo hành vi vi phạm pháp luật trong việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ;
b) Tố cáo hành vi vi phạm pháp luật về quản lý nhà nước trong các lĩnh vực.
...
Luật Tố cáo 2018 không giới hạn việc tố cáo chỉ trong phạm vi người bị xâm phạm quyền lợi mới được tố cáo. Thay vào đó, luật trao quyền tố cáo cho mọi cá nhân, miễn là hành vi được tố giác có dấu hiệu vi phạm pháp luật và có khả năng ảnh hưởng đến lợi ích công cộng hoặc của chủ thể khác. Điều này góp phần khuyến khích xã hội cùng giám sát các hành vi trái pháp luật, giảm thiểu tiêu cực, tham nhũng hoặc vi phạm trong hoạt động công vụ cũng như quản lý nhà nước.
Ví dụ, nếu một người phát hiện cán bộ địa phương có hành vi nhận hối lộ dù bản thân không bị ảnh hưởng trực tiếp, thì người đó vẫn có thể thực hiện quyền tố cáo.
Trường hợp người tố cáo nắm giữ thông tin xác thực, có cơ sở chứng minh hành vi vi phạm, thì việc thực hiện quyền tố cáo của họ không bị giới hạn bởi yếu tố “liên quan lợi ích cá nhân”. Trong quá trình xử lý, cơ quan có thẩm quyền sẽ xem xét tính chính xác của nội dung tố cáo để bảo vệ người tố cáo đúng pháp luật, đồng thời tránh việc lạm dụng tố cáo sai sự thật nhằm mục đích cá nhân.
Tình huống giả định:
Một người dân phát hiện hành vi nhận hối lộ dù không bị ảnh hưởng
Tháng 2/2025, bà Nguyễn Thị Bích Hoa - chủ tiệm tạp hóa ở phường Tân Thuận Đông (quận 7, TP.HCM) đến Ủy ban nhân dân phường để hoàn tất thủ tục đăng ký bảng hiệu quảng cáo. Trong lúc chờ nộp hồ sơ, bà tình cờ nghe một người đàn ông - sau xác minh là ông Trần Văn Hùng, cán bộ văn phòng địa chính - trao đổi với một người dân khác rằng "muốn được duyệt nhanh thì phải chung chi một khoản". Dù bà Hoa không liên quan đến sự việc và không bị gây khó khăn trong hồ sơ của mình, bà cảm thấy bức xúc vì hành vi không minh bạch này.
Sau khi về nhà, bà Hoa đã viết đơn tố cáo gửi đến Thanh tra quận 7, trình bày chi tiết nội dung sự việc, thời gian, địa điểm, và mô tả nhận diện người vi phạm. Đơn tố cáo của bà được tiếp nhận, xác minh, và sau một thời gian kiểm tra nội bộ, UBND quận đã có quyết định kỷ luật đối với ông Hùng vì hành vi vi phạm đạo đức công vụ.
Trường hợp của bà Hoa là một minh chứng rõ ràng cho việc cá nhân có quyền tố cáo hành vi vi phạm pháp luật, ngay cả khi hành vi đó không gây thiệt hại trực tiếp đến bản thân. Việc bà thực hiện quyền tố cáo đã giúp ngăn chặn kịp thời hành vi tiêu cực trong cơ quan nhà nước và góp phần nâng cao tính minh bạch trong thực thi công vụ.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Người dân có thể tố cáo bằng những hình thức nào?
Điều 22 và Điều 23 Luật Tố cáo 2018 quy định:
Điều 22. Hình thức tố cáo
Việc tố cáo được thực hiện bằng đơn hoặc được trình bày trực tiếp tại cơ quan, tổ chức có thẩm quyền.
Điều 23. Tiếp nhận tố cáo
1. Trường hợp tố cáo được thực hiện bằng đơn thì trong đơn tố cáo phải ghi rõ ngày, tháng, năm tố cáo; họ tên, địa chỉ của người tố cáo, cách thức liên hệ với người tố cáo; hành vi vi phạm pháp luật bị tố cáo; người bị tố cáo và các thông tin khác có liên quan. Trường hợp nhiều người cùng tố cáo về cùng một nội dung thì trong đơn tố cáo còn phải ghi rõ họ tên, địa chỉ, cách thức liên hệ với từng người tố cáo; họ tên của người đại diện cho những người tố cáo.
Người tố cáo phải ký tên hoặc điểm chỉ vào đơn tố cáo.
2. Trường hợp người tố cáo đến tố cáo trực tiếp tại cơ quan, tổ chức có thẩm quyền thì người tiếp nhận hướng dẫn người tố cáo viết đơn tố cáo hoặc ghi lại nội dung tố cáo bằng văn bản và yêu cầu người tố cáo ký tên hoặc điểm chỉ xác nhận vào văn bản, trong đó ghi rõ nội dung theo quy định tại khoản 1 Điều này. Trường hợp nhiều người cùng tố cáo về cùng một nội dung thì người tiếp nhận hướng dẫn người tố cáo cử đại diện viết đơn tố cáo hoặc ghi lại nội dung tố cáo bằng văn bản và yêu cầu những người tố cáo ký tên hoặc điểm chỉ xác nhận vào văn bản.
3. Cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền giải quyết tố cáo có trách nhiệm tổ chức việc tiếp nhận tố cáo. Người tố cáo có trách nhiệm tố cáo đến đúng địa chỉ tiếp nhận tố cáo mà cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền giải quyết tố cáo đã công bố.
Luật Tố cáo cho phép người dân thực hiện quyền tố cáo theo hai cách gồm viết đơn tố cáo hoặc trình bày trực tiếp. Cả hai hình thức đều phải đảm bảo cung cấp thông tin đầy đủ và chính xác để cơ quan có thẩm quyền tiếp nhận và xử lý.
Với hình thức tố cáo bằng đơn, người tố cáo cần ghi rõ các thông tin bắt buộc như ngày tháng năm làm đơn, họ tên và địa chỉ liên hệ, nội dung hành vi vi phạm bị tố cáo, đối tượng bị tố cáo và các tài liệu, bằng chứng (nếu có). Đơn phải có chữ ký hoặc điểm chỉ của người tố cáo. Trường hợp nhiều người cùng tố cáo một nội dung, đơn phải ghi rõ thông tin từng người và có người đại diện ký tên.
Trong trường hợp trình bày trực tiếp, người tố cáo đến cơ quan có thẩm quyền sẽ được cán bộ tiếp nhận hướng dẫn viết lại nội dung tố cáo hoặc ghi lời trình bày thành văn bản. Sau đó, người tố cáo cần ký tên hoặc điểm chỉ để xác nhận. Nếu có nhiều người cùng tố cáo, họ có thể cử một người đại diện trình bày, các thành viên còn lại ký xác nhận.
Quy định này giúp tạo điều kiện thuận lợi cho người dân trong việc thực hiện quyền tố cáo, đặc biệt với những người không quen dùng văn bản hành chính hoặc không có điều kiện in ấn, soạn thảo đơn. Tuy nhiên, dù tố cáo bằng cách nào thì cũng phải nêu rõ ràng, trung thực, không được vu khống hay bịa đặt, bởi tố cáo sai sự thật có thể bị xử lý theo quy định của pháp luật.
Tình huống giả định:
Một công nhân tố cáo hành vi gian lận tiền lương qua hình thức trực tiếp
Anh Nguyễn Minh Quân là công nhân tại Công ty TNHH May mặc Thịnh Thành, quận Bình Tân (TP.HCM). Trong quá trình làm việc, anh phát hiện kế toán trưởng của công ty - bà Trần Thu Nga - đã gian lận tiền lương của nhiều công nhân bằng cách kê khai sai hệ số tính lương, dẫn đến thiệt hại cho hàng chục người.
Dù không bị trừ tiền trực tiếp, nhưng anh Quân cho rằng việc này là không minh bạch và ảnh hưởng đến quyền lợi tập thể. Không quen soạn đơn, anh đã đến trực tiếp UBND quận Bình Tân để trình bày nội dung vụ việc. Tại đây, cán bộ tiếp nhận hướng dẫn anh lập biên bản ghi lại nội dung tố cáo, trong đó anh xác nhận và ký tên.
Sau khi tiếp nhận thông tin, cơ quan chức năng đã tiến hành xác minh. Kết quả điều tra cho thấy phản ánh của anh Quân là đúng sự thật. Bà Nga bị kỷ luật và buộc phải hoàn trả số tiền bị chiếm đoạt cho các công nhân liên quan. Nhờ tố cáo đúng trình tự và đúng cơ quan có thẩm quyền, quyền lợi của người lao động được bảo vệ, còn người tố cáo như anh Quân cũng không bị tiết lộ danh tính hay gặp rắc rối.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Tố cáo là một quyền quan trọng của công dân nhằm bảo vệ lợi ích công cộng và ngăn chặn hành vi vi phạm pháp luật. Cá nhân hoàn toàn có thể tố cáo các hành vi vi phạm, dù không bị ảnh hưởng trực tiếp. Người dân có thể lựa chọn tố cáo bằng đơn hoặc trình bày trực tiếp tại cơ quan có thẩm quyền, miễn là tuân thủ đúng quy định pháp luật về hình thức và nội dung tố cáo.
