Khởi tố vụ án hình sự là một trong những bước quan trọng trong quá trình tố tụng, quyết định việc một hành vi có bị coi là tội phạm để tiến hành điều tra hay không. Đây là giai đoạn xác minh ban đầu, nhằm đảm bảo mọi hành vi vi phạm pháp luật đều được xử lý đúng quy định. Vậy khi nào một vụ án hình sự được khởi tố? Ai là người có thẩm quyền quyết định? Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về quy trình, thẩm quyền và thời hạn giải quyết theo quy định của pháp luật hiện hành.
1. Khởi tố vụ án hình sự là gì?
Hiện nay, Bộ luật Hình sự 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 và các văn bản có liên quan không quy định khái niệm chính thức về "Khởi tố vụ án hình sự".
Tuy nhiên, trên thực tế, "Khởi tố vụ án hình sự" có thể hiểu là bước đầu tiên trong quá trình tố tụng hình sự, khi cơ quan có thẩm quyền xác định có dấu hiệu của tội phạm xảy ra và quyết định mở vụ án để tiến hành điều tra.
Theo quy định tại Điều 143 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, chỉ được khởi tố vụ án khi đã xác định có dấu hiệu tội phạm. Việc xác định dấu hiệu tội phạm dựa trên những căn cứ sau:
Điều 143. Căn cứ khởi tố vụ án hình sự
Chỉ được khởi tố vụ án khi đã xác định có dấu hiệu tội phạm. Việc xác định dấu hiệu tội phạm dựa trên những căn cứ:
1. Tố giác của cá nhân;
2. Tin báo của cơ quan, tổ chức, cá nhân;
3. Tin báo trên phương tiện thông tin đại chúng;
4. Kiến nghị khởi tố của cơ quan nhà nước;
5. Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng trực tiếp phát hiện dấu hiệu tội phạm;
6. Người phạm tội tự thú.
Ví dụ thực tế:
Vụ án "chuyến bay giải cứu"
Vụ án "chuyến bay giải cứu" là một trong những vụ án lớn liên quan đến hành vi tiêu cực trong thời kỳ dịch COVID-19. Sau khi có tin báo về dấu hiệu vi phạm pháp luật, Cơ quan Cảnh sát điều tra đã khởi tố vụ án hình sự để điều tra về tội "Nhận hối lộ". Trong vụ án này, nhiều cán bộ, quan chức thuộc các cơ quan nhà nước đã lợi dụng chức vụ để nhận hối lộ, trục lợi từ các chuyến bay đưa công dân Việt Nam về nước. Qua quá trình điều tra, nhiều cá nhân đã bị khởi tố và xét xử với các mức án nghiêm khắc, phản ánh sự quyết tâm của Nhà nước trong công tác phòng, chống tham nhũng.
Nguồn: VnExpress
2. Trách nhiệm tiếp nhận và thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố vụ án hình sự
Trách nhiệm tiếp nhận và thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố vụ án hình sự được quy định tại Điều 145 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, cụ thể như sau:
Điều 145. Trách nhiệm tiếp nhận và thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố
1. Mọi tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố phải được tiếp nhận đầy đủ, giải quyết kịp thời. Cơ quan, tổ chức có trách nhiệm tiếp nhận không được từ chối tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố.
2. Cơ quan, tổ chức có trách nhiệm tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố gồm:
a) Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố;
b) Cơ quan, tổ chức khác tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm.
3. Thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố:
a) Cơ quan điều tra giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố theo thẩm quyền điều tra của mình;
b) Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm theo thẩm quyền điều tra của mình;
c) Viện kiểm sát giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố trong trường hợp phát hiện Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong hoạt động kiểm tra, xác minh tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố hoặc có dấu hiệu bỏ lọt tội phạm mà Viện kiểm sát đã yêu cầu bằng văn bản nhưng không được khắc phục.
4. Cơ quan có thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố có trách nhiệm thông báo kết quả giải quyết cho cá nhân, cơ quan, tổ chức đã tố giác, báo tin về tội phạm, kiến nghị khởi tố.
Ví dụ thực tế:
Vụ án bé gái 8 tuổi bị bạo hành ở TP.HCM
Vụ án bé gái 8 tuổi bị bạo hành ở TP.HCM gây chấn động dư luận khi bé bị mẹ kế đánh đập tàn nhẫn dẫn đến tử vong. Sau khi có tố giác từ người dân, Cơ quan điều tra đã vào cuộc xác minh và khởi tố vụ án. Quá trình điều tra cho thấy người mẹ kế đã nhiều lần hành hạ bé một cách dã man, trong khi cha ruột của bé không can thiệp mà còn đồng lõa. Cả hai sau đó bị khởi tố và xét xử nghiêm minh trước pháp luật, nhằm đảm bảo công lý cho nạn nhân và răn đe các hành vi bạo hành trẻ em trong xã hội.
Nguồn: Báo Tuổi Trẻ
3. Quy định về thời hạn, thủ tục giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố vụ án hình sự
Thời hạn, thủ tục giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố được quy định tại Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, cụ thể như sau:
Điều 147. Thời hạn, thủ tục giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố
1. Trong thời hạn 20 ngày kể từ ngày nhận được tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải kiểm tra, xác minh và ra một trong các quyết định:
a) Quyết định khởi tố vụ án hình sự;
b) Quyết định không khởi tố vụ án hình sự;
c) Quyết định tạm đình chỉ việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố.
2. Trường hợp vụ việc bị tố giác, tin báo về tội phạm hoặc kiến nghị khởi tố có nhiều tình tiết phức tạp hoặc phải kiểm tra, xác minh tại nhiều địa điểm thì thời hạn giải quyết tố giác, tin báo, kiến nghị khởi tố có thể kéo dài nhưng không quá 02 tháng. Trường hợp chưa thể kết thúc việc kiểm tra, xác minh trong thời hạn quy định tại khoản này thì Viện trưởng Viện kiểm sát cùng cấp hoặc Viện trưởng Viện kiểm sát có thẩm quyền có thể gia hạn một lần nhưng không quá 02 tháng.
Chậm nhất là 05 ngày trước khi hết thời hạn kiểm tra, xác minh quy định tại khoản này, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải có văn bản đề nghị Viện kiểm sát cùng cấp hoặc Viện kiểm sát có thẩm quyền gia hạn thời hạn kiểm tra, xác minh.
3. Khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, cơ quan có thẩm quyền có quyền tiến hành các hoạt động:
a) Thu thập thông tin, tài liệu, đồ vật từ cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan để kiểm tra, xác minh nguồn tin;
b) Khám nghiệm hiện trường;
c) Khám nghiệm tử thi;
d) Trưng cầu giám định, yêu cầu định giá tài sản.
4. Trình tự, thủ tục, thời hạn Viện kiểm sát giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố được thực hiện theo quy định tại Điều này.
Tình huống giả định:
Ngày 10/03/2024, Công an phường Bình Hưng Hòa (quận Bình Tân, TP.HCM) nhận được tin báo từ người dân về một vụ ẩu đả nghiêm trọng xảy ra tại quán karaoke Thiên Đường. Theo tin báo, Phạm Văn Dũng (35 tuổi) đã dùng gậy đánh mạnh vào đầu Trần Hoàng Nam (32 tuổi), khiến nạn nhân bị thương nặng và tử vong tại bệnh viện sau đó.
Giai đoạn tiếp nhận và xác minh tin báo:
Ngay sau khi nhận được tin báo, Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an quận Bình Tân đã:
- Tiếp nhận tin báo: Ghi nhận lời khai ban đầu từ các nhân chứng tại hiện trường.
- Khám nghiệm hiện trường: Thu thập dấu vết, trích xuất camera an ninh của quán karaoke.
- Giám định pháp y: Trưng cầu giám định nguyên nhân tử vong của Trần Hoàng Nam.
- Lấy lời khai: Triệu tập Phạm Văn Dũng và các nhân chứng để làm rõ vụ việc.
Thời hạn giải quyết tin báo theo quy định tại Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015:
- Trong 20 ngày đầu, Cơ quan điều tra đã hoàn thành việc khám nghiệm hiện trường, thu thập chứng cứ và lấy lời khai.
- Do vụ án có tính chất phức tạp, cần giám định pháp y và đối chiếu nhiều lời khai mâu thuẫn, Viện kiểm sát nhân dân quận Bình Tân đã phê duyệt gia hạn điều tra thêm 02 tháng.
- Trong thời gian gia hạn, cơ quan điều tra đã mở rộng xác minh các nhân chứng mới, phân tích thêm camera giám sát và thu thập kết quả giám định pháp y chính thức.
Ra quyết định khởi tố vụ án:
Sau tổng cộng 03 tháng điều tra theo đúng quy định, Công an quận Bình Tân đã có đủ căn cứ khẳng định hành vi của Phạm Văn Dũng cấu thành tội Cố ý gây thương tích dẫn đến hậu quả chết người theo Khoản 4 Điều 134 Bộ luật Hình sự 2015. Do đó, cơ quan điều tra đã ra quyết định khởi tố vụ án hình sự, khởi tố bị can và bắt tạm giam Phạm Văn Dũng để phục vụ công tác điều tra.
Nhận định pháp lý:
- Quy trình tiếp nhận và xử lý tin báo tuân thủ Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, đảm bảo thời hạn xác minh, gia hạn và ra quyết định đúng quy định.
- Cơ quan điều tra đã thực hiện đầy đủ các bước như khám nghiệm hiện trường, giám định pháp y, thu thập lời khai để củng cố chứng cứ trước khi khởi tố vụ án.
- Viện kiểm sát đã thực hiện đúng vai trò giám sát tố tụng, phê duyệt việc gia hạn điều tra khi cần thiết.
Kết luận:
Tình huống trên là minh chứng cho việc thực hiện quy trình tố tụng hình sự theo luật định, đảm bảo điều tra khách quan, toàn diện trước khi ra quyết định khởi tố vụ án.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo)
4. Kết luận
Khởi tố vụ án hình sự là bước đầu tiên trong quá trình tố tụng, đóng vai trò quan trọng trong việc xác định tội phạm và thực thi pháp luật. Việc khởi tố phải dựa trên các căn cứ hợp pháp và được thực hiện bởi cơ quan có thẩm quyền nhằm đảm bảo tính công bằng, minh bạch. Hiểu rõ quy trình, thẩm quyền và thời hạn giải quyết giúp cá nhân, tổ chức nắm bắt được quyền và nghĩa vụ của mình trong quá trình tố tụng, đồng thời góp phần nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật, bảo vệ quyền lợi chính đáng của công dân.
