Khởi tố vụ án hình sự là gì? Quy trình, thẩm quyền và thời hạn giải quyết

Khởi tố vụ án hình sự là một trong những bước quan trọng trong quá trình tố tụng, quyết định việc một hành vi có bị coi là tội phạm để tiến hành điều tra hay không. Đây là giai đoạn xác minh ban đầu, nhằm đảm bảo mọi hành vi vi phạm pháp luật đều được xử lý đúng quy định. Vậy khi nào một vụ án hình sự được khởi tố? Ai là người có thẩm quyền quyết định? Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về quy trình, thẩm quyền và thời hạn giải quyết theo quy định của pháp luật hiện hành.

1. Khởi tố vụ án hình sự là gì?

Hiện nay, Bộ luật Hình sự 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 và các văn bản có liên quan không quy định khái niệm chính thức về "Khởi tố vụ án hình sự".

Tuy nhiên, trên thực tế, "Khởi tố vụ án hình sự" có thể hiểu là bước đầu tiên trong quá trình tố tụng hình sự, khi cơ quan có thẩm quyền xác định có dấu hiệu của tội phạm xảy ra và quyết định mở vụ án để tiến hành điều tra.

Theo quy định tại Điều 143 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, chỉ được khởi tố vụ án khi đã xác định có dấu hiệu tội phạm. Việc xác định dấu hiệu tội phạm dựa trên những căn cứ sau:

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

Điều 143. Căn cứ khởi tố vụ án hình sự

Chỉ được khởi tố vụ án khi đã xác định có dấu hiệu tội phạm. Việc xác định dấu hiệu tội phạm dựa trên những căn cứ:

1. Tố giác của cá nhân;

2. Tin báo của cơ quan, tổ chức, cá nhân;

3. Tin báo trên phương tiện thông tin đại chúng;

4. Kiến nghị khởi tố của cơ quan nhà nước;

5. Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng trực tiếp phát hiện dấu hiệu tội phạm;

6. Người phạm tội tự thú.

Ví dụ thực tế: 

Vụ án "chuyến bay giải cứu"

Ảnh nguồn từ VnExpress

• Phát hiện dấu hiệu trục lợi từ các chuyến bay trong đại dịch
  Trong thời kỳ cao điểm của dịch COVID-19, Chính phủ tổ chức nhiều chuyến bay đưa công dân Việt Nam từ nước ngoài về nước. Tuy nhiên, cơ quan chức năng nhận được tin báo về hành vi tiêu cực và trục lợi trong quá trình cấp phép, tổ chức các chuyến bay này.

• Khởi tố vụ án và nhiều cán bộ cấp cao
  Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an đã khởi tố vụ án hình sự về tội “Nhận hối lộ”, đồng thời tiến hành điều tra, khởi tố nhiều cán bộ, lãnh đạo cấp bộ và ngành, trong đó có cán bộ thuộc Bộ Ngoại giao, Bộ Y tế, Bộ Công an và Văn phòng Chính phủ. Các bị can bị cáo buộc lợi dụng chức vụ để nhận tiền hối lộ từ các doanh nghiệp tổ chức chuyến bay, gây thiệt hại nghiêm trọng đến uy tín bộ máy nhà nước.

• Xét xử nghiêm minh, khẳng định quyết tâm chống tham nhũng
  Qua quá trình điều tra và xét xử, nhiều bị cáo đã bị tuyên phạt các mức án nghiêm khắc, gồm án tù dài hạn và hình phạt bổ sung. Vụ án được dư luận đặc biệt quan tâm, thể hiện rõ quyết tâm của Đảng và Nhà nước trong việc phòng, chống tham nhũng, không có vùng cấm, không có ngoại lệ, kể cả với cán bộ cấp cao.

Nguồn: VnExpress

2. Trách nhiệm tiếp nhận và thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố vụ án hình sự

Trách nhiệm tiếp nhận và thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố vụ án hình sự được quy định tại Điều 145 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, cụ thể như sau:

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

Điều 145. Trách nhiệm tiếp nhận và thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố

1. Mọi tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố phải được tiếp nhận đầy đủ, giải quyết kịp thời. Cơ quan, tổ chức có trách nhiệm tiếp nhận không được từ chối tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố.

2. Cơ quan, tổ chức có trách nhiệm tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố gồm:

a) Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố;

b) Cơ quan, tổ chức khác tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm.

3. Thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố:

a) Cơ quan điều tra giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố theo thẩm quyền điều tra của mình;

b) Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm theo thẩm quyền điều tra của mình;

c) Viện kiểm sát giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố trong trường hợp phát hiện Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong hoạt động kiểm tra, xác minh tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố hoặc có dấu hiệu bỏ lọt tội phạm mà Viện kiểm sát đã yêu cầu bằng văn bản nhưng không được khắc phục.

4. Cơ quan có thẩm quyền giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố có trách nhiệm thông báo kết quả giải quyết cho cá nhân, cơ quan, tổ chức đã tố giác, báo tin về tội phạm, kiến nghị khởi tố.

Ví dụ thực tế: 

Vụ án bé gái 8 tuổi bị bạo hành ở TP.HCM

Ảnh nguồn từ Báo Tuổi Trẻ

• Phát hiện dấu hiệu bạo hành từ tố giác của người dân
  Tại TP. Hồ Chí Minh, cuối năm 2021, người dân sống gần một căn hộ tại quận Bình Thạnh phát hiện dấu hiệu bé gái bị bạo hành nghiêm trọng. Sau khi nhận được tin tố giác, cơ quan chức năng nhanh chóng vào cuộc xác minh.

• Bé gái tử vong – Khởi tố vụ án bạo hành trẻ em
  Cơ quan điều tra xác định bé gái tử vong do bị đánh đập nhiều lần, chủ yếu bởi mẹ kế là Nguyễn Võ Quỳnh Trang. Quá trình điều tra cũng làm rõ người cha ruột Nguyễn Kim Trung Thái không những không can thiệp mà còn đồng lõa, bao che. Cả hai sau đó bị khởi tố hình sự, Trang về tội “Giết người”, Thái về tội “Hành hạ người khác” và “Che giấu tội phạm”.

• Xét xử nghiêm minh, cảnh tỉnh với nạn bạo hành trẻ em
  Vụ án gây chấn động dư luận cả nước, thu hút sự quan tâm đặc biệt từ xã hội, các tổ chức bảo vệ trẻ em và truyền thông. Bản án nghiêm khắc dành cho hai bị cáo thể hiện tinh thần bảo vệ quyền trẻ em, răn đe mạnh mẽ đối với các hành vi bạo lực gia đình, đặc biệt là bạo hành trẻ nhỏ.

Nguồn: Báo Tuổi Trẻ

3. Quy định về thời hạn, thủ tục giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố vụ án hình sự

Thời hạn, thủ tục giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố được quy định tại Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, cụ thể như sau:

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

Điều 147. Thời hạn, thủ tục giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố

1. Trong thời hạn 20 ngày kể từ ngày nhận được tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải kiểm tra, xác minh và ra một trong các quyết định:

a) Quyết định khởi tố vụ án hình sự;

b) Quyết định không khởi tố vụ án hình sự;

c) Quyết định tạm đình chỉ việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố.

2. Trường hợp vụ việc bị tố giác, tin báo về tội phạm hoặc kiến nghị khởi tố có nhiều tình tiết phức tạp hoặc phải kiểm tra, xác minh tại nhiều địa điểm thì thời hạn giải quyết tố giác, tin báo, kiến nghị khởi tố có thể kéo dài nhưng không quá 02 tháng. Trường hợp chưa thể kết thúc việc kiểm tra, xác minh trong thời hạn quy định tại khoản này thì Viện trưởng Viện kiểm sát cùng cấp hoặc Viện trưởng Viện kiểm sát có thẩm quyền có thể gia hạn một lần nhưng không quá 02 tháng.

Chậm nhất là 05 ngày trước khi hết thời hạn kiểm tra, xác minh quy định tại khoản này, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải có văn bản đề nghị Viện kiểm sát cùng cấp hoặc Viện kiểm sát có thẩm quyền gia hạn thời hạn kiểm tra, xác minh.

3. Khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, cơ quan có thẩm quyền có quyền tiến hành các hoạt động:

a) Thu thập thông tin, tài liệu, đồ vật từ cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan để kiểm tra, xác minh nguồn tin;

b) Khám nghiệm hiện trường;

c) Khám nghiệm tử thi;

d) Trưng cầu giám định, yêu cầu định giá tài sản.

4. Trình tự, thủ tục, thời hạn Viện kiểm sát giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố được thực hiện theo quy định tại Điều này.

Tình huống giả định: 

Một vụ đánh người tại quán karaoke dẫn đến tử vong được xử lý theo đúng trình tự tố tụng

• Tin báo về vụ ẩu đả tại quận Bình Tân
  Ngày 10/03/2024, Công an phường Bình Hưng Hòa (quận Bình Tân, TP.HCM) tiếp nhận tin báo từ người dân về vụ xô xát nghiêm trọng tại quán karaoke Thiên Đường. Nạn nhân là anh Trần Hoàng Nam (32 tuổi), được xác định bị đối tượng Phạm Văn Dũng (35 tuổi) dùng gậy đánh mạnh vào vùng đầu. Mặc dù được đưa đi cấp cứu ngay sau đó nhưng anh Nam không qua khỏi.

• Các bước xác minh và thu thập chứng cứ
  Ngay sau khi nhận tin, Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an quận Bình Tân tiến hành khám nghiệm hiện trường, trích xuất camera an ninh, lấy lời khai của nhân chứng và trưng cầu giám định pháp y. Trong vòng 20 ngày đầu theo quy định tại Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, cơ quan điều tra đã cơ bản thu thập đủ các tài liệu ban đầu để xác định tính chất nghiêm trọng của vụ việc.

• Gia hạn điều tra và khởi tố vụ án hình sự
  Do vụ việc có yếu tố phức tạp (mâu thuẫn trong lời khai, cần làm rõ nguyên nhân tử vong và động cơ), Viện kiểm sát nhân dân quận Bình Tân đã phê duyệt gia hạn điều tra thêm 2 tháng. Trong thời gian này, cơ quan điều tra tiến hành lấy lời khai bổ sung, phân tích thêm dữ liệu từ camera và chờ kết quả giám định pháp y chính thức. Đến giữa tháng 6/2024, cơ quan điều tra xác định đủ căn cứ để khởi tố vụ án hình sự, khởi tố bị can đối với Phạm Văn Dũng theo khoản 4 Điều 134 Bộ luật Hình sự 2015 về tội “Cố ý gây thương tích dẫn đến chết người”.

(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo)

4. Kết luận 

Khởi tố vụ án hình sự là bước đầu tiên trong quá trình tố tụng, đóng vai trò quan trọng trong việc xác định tội phạm và thực thi pháp luật. Việc khởi tố phải dựa trên các căn cứ hợp pháp và được thực hiện bởi cơ quan có thẩm quyền nhằm đảm bảo tính công bằng, minh bạch. Hiểu rõ quy trình, thẩm quyền và thời hạn giải quyết giúp cá nhân, tổ chức nắm bắt được quyền và nghĩa vụ của mình trong quá trình tố tụng, đồng thời góp phần nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật, bảo vệ quyền lợi chính đáng của công dân.