Cán cân thanh toán là bảng thống kê toàn bộ số tiền một quốc gia thu vào và chi ra trong giao dịch với các nước khác trong một khoảng thời gian nhất định. Đây là công cụ quan trọng để theo dõi tình hình xuất nhập khẩu, đầu tư, vay nợ và viện trợ, từ đó phản ánh tình hình kinh tế của quốc gia đó. Cần làm rõ khái niệm cán cân thanh toán và cách phân biệt giữa cán cân vãng lai với cán cân vốn.
1. Cán cân thanh toán là gì?
Khoản 2 Điều 3 Nghị định 16/2014/NĐ-CP quy định:
Điều 3. Giải thích từ ngữ
Trong Nghị định này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
1. Người cư trú và người không cư trú tại Việt Nam (sau đây gọi tắt là người cư trú và người không cư trú) được xác định theo quy định của Pháp lệnh Ngoại hối số 28/2005/PL-UBTV ngày 13 tháng 12 năm 2005 và Pháp lệnh sửa đổi, bổ sung một số điều của Pháp lệnh Ngoại hối số 06/2013/UBTVQH13 ngày 18 tháng 3 năm 2013.
2. Cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam (sau đây gọi tắt là cán cân thanh toán) là báo cáo thống kê tổng hợp các giao dịch giữa người cư trú và người không cư trú trong một thời kỳ nhất định.
...
Cán cân thanh toán là công cụ giúp ghi lại và phản ánh toàn bộ các hoạt động giao dịch kinh tế giữa một quốc gia với các nước khác. Tất cả các khoản thu như xuất khẩu hàng hóa, du lịch quốc tế, gửi tiền từ nước ngoài và các khoản chi như nhập khẩu, thanh toán dịch vụ, chuyển tiền đầu tư ra nước ngoài đều được ghi nhận trong bảng thống kê này. Sự chênh lệch giữa dòng tiền vào và ra khỏi quốc gia sẽ phản ánh tình trạng thặng dư hay thâm hụt cán cân thanh toán, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến tỷ giá hối đoái, dự trữ ngoại hối và chính sách kinh tế.
Việc theo dõi sát sao cán cân thanh toán giúp cơ quan quản lý đánh giá khả năng thanh toán quốc tế, phát hiện dấu hiệu mất cân đối trong nền kinh tế và đưa ra các điều chỉnh chính sách phù hợp, ví dụ như điều chỉnh tỷ giá, kiểm soát nhập khẩu hoặc hỗ trợ xuất khẩu.
Tình huống giả định:
Cán cân thanh toán ảnh hưởng đến điều hành tỷ giá
Trong quý I/2025, Việt Nam ghi nhận mức thâm hụt cán cân thanh toán do nhập khẩu máy móc công nghệ tăng mạnh phục vụ đầu tư, trong khi xuất khẩu giảm nhẹ vì nhu cầu toàn cầu chững lại. Tình trạng dòng tiền chảy ra nhiều hơn dòng tiền vào khiến nguồn cung ngoại tệ giảm, từ đó gây áp lực lên tỷ giá. Ngân hàng Nhà nước phải can thiệp thị trường bằng cách bán ngoại tệ để ổn định tỷ giá và sử dụng thông tin từ cán cân thanh toán làm cơ sở điều chỉnh chính sách tiền tệ ngắn hạn.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Cán cân thanh toán bao gồm những hạng mục chính nào?
Khoản 1 Điều 13 Nghị định 16/2014/NĐ-CP quy định:
Điều 13. Cơ cấu, nội dung chủ yếu của cán cân thanh toán
1. Cán cân thanh toán bao gồm các hạng mục chính như sau:
a) Cán cân vãng lai bao gồm toàn bộ các giao dịch giữa người cư trú và người không cư trú về hàng hóa, dịch vụ, thu nhập của người lao động, thu nhập từ đầu tư, chuyển giao vãng lai được quy định tại Điều 14, Điều 15, Điều 16 và Điều 17 của Nghị định này;
b) Cán cân vốn bao gồm toàn bộ các giao dịch giữa người cư trú và người không cư trú về chuyển giao vốn được quy định tại Điều 18 của Nghị định này và mua, bán các tài sản phi tài chính, phi sản xuất của khu vực Chính phủ và khu vực tư nhân;
c) Cán cân tài chính bao gồm toàn bộ các giao dịch giữa người cư trú và người không cư trú về đầu tư trực tiếp, đầu tư gián tiếp, giao dịch phái sinh tài chính, vay, trả nợ nước ngoài, tín dụng thương mại, tiền và tiền gửi được quy định tại Điều 19, Điều 20, Điều 21, Điều 22, Điều 23, Điều 24 của Nghị định này;
d) Lỗi và sai sót là phần chênh lệch giữa tổng của cán cân vãng lai, cán cân vốn, cán cân tài chính với cán cân thanh toán tổng thể;
đ) Cán cân thanh toán tổng thể được xác định bằng thay đổi dự trữ ngoại hối Nhà nước chính thức do giao dịch tạo ra trong kỳ báo cáo.
...
Mỗi hạng mục trong cán cân thanh toán phản ánh một phần khác nhau của dòng tiền quốc tế.
-
Cán cân vãng lai ghi nhận các giao dịch xuất nhập khẩu hàng hóa, dịch vụ, thu nhập từ lao động, đầu tư và chuyển tiền một chiều như kiều hối hoặc viện trợ.
-
Cán cân vốn ghi lại các hoạt động chuyển giao tài sản phi sản xuất, như viện trợ vốn, xoá nợ, hoặc giao dịch tài sản không tài chính.
-
Cán cân tài chính phản ánh dòng vốn đầu tư trực tiếp, đầu tư gián tiếp, vay và cho vay quốc tế, tiền gửi và các giao dịch tài chính khác.
-
Lỗi và sai sót dùng để điều chỉnh sai lệch thống kê - thường là chênh lệch giữa tổng dòng vào và ra trong báo cáo thực tế.
-
Cán cân thanh toán tổng thể thể hiện sự thay đổi trong dự trữ ngoại hối Nhà nước, là kết quả cuối cùng sau khi tổng hợp toàn bộ các hạng mục trên.
Sự chênh lệch giữa các hạng mục có thể cho thấy dấu hiệu mất cân bằng trong nền kinh tế, đặc biệt là khi cán cân vãng lai bị thâm hụt kéo dài hoặc cán cân tài chính chảy ra nước ngoài quá nhiều.
Tình huống giả định:
Doanh nghiệp và cán cân tài chính bị ảnh hưởng bởi dòng vốn rút ra
Trong quý II/2025, do lo ngại bất ổn toàn cầu, một số nhà đầu tư nước ngoài bắt đầu rút vốn khỏi thị trường chứng khoán Việt Nam, đồng thời giảm các khoản đầu tư gián tiếp. Điều này khiến cán cân tài chính ghi nhận dòng tiền rút ra lớn hơn dòng tiền vào. Dù cán cân vãng lai vẫn dương nhờ xuất khẩu ổn định, nhưng tổng thể cán cân thanh toán bắt đầu nghiêng về trạng thái thâm hụt. Ngân hàng Nhà nước phải tăng cường theo dõi biến động vốn và điều chỉnh chính sách để ổn định dòng tiền quốc tế.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Cán cân thanh toán là công cụ thống kê quan trọng để phản ánh toàn bộ dòng tiền ra – vào giữa Việt Nam và các đối tác quốc tế trong từng giai đoạn. Việc nắm rõ các hạng mục chính trong cán cân thanh toán theo Nghị định 16/2014/NĐ-CP giúp cơ quan quản lý và doanh nghiệp hiểu được sự vận động của nền kinh tế, từ đó có quyết định điều hành và đầu tư phù hợp. Đây cũng là chỉ số quan trọng phục vụ cho việc theo dõi khả năng thanh toán quốc tế và ổn định kinh tế.
