Trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự, công cụ và phương tiện được sử dụng để thực hiện hành vi phạm tội thường bị thu giữ để phục vụ điều tra. Đây là loại vật chứng có vai trò quan trọng trong việc chứng minh tội phạm và xử lý theo quy định pháp luật. Trong một số trường hợp, phương tiện phạm tội lại đang là tài sản thế chấp tại ngân hàng thì vẫn sẽ bị tịch thu theo quy định của Bộ luật Hình sự.
1. Vật chứng là công cụ, phương tiện phạm tội là gì?
Theo Điều 89 và điểm a khoản 2 Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015:
Điều 89. Vật chứng
Vật chứng là vật được dùng làm công cụ, phương tiện phạm tội, vật mang dấu vết tội phạm, vật là đối tượng của tội phạm, tiền hoặc vật khác có giá trị chứng minh tội phạm và người phạm tội hoặc có ý nghĩa trong việc giải quyết vụ án.
...
Điều 106. Xử lý vật chứng
...
2. Vật chứng được xử lý như sau:
a) Vật chứng là công cụ, phương tiện phạm tội, vật cấm tàng trữ, lưu hành thì bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy;
b) Vật chứng là tiền bạc hoặc tài sản do phạm tội mà có thì bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước;
c) Vật chứng không có giá trị hoặc không sử dụng được thì bị tịch thu và tiêu hủy.
...
Vật chứng là những vật có liên quan trực tiếp đến hành vi phạm tội hoặc quá trình điều tra, truy tố, xét xử. Trong đó, công cụ và phương tiện phạm tội là một nhóm vật chứng điển hình, thường bao gồm xe máy, ô tô, điện thoại, máy móc, vũ khí… đã được người phạm tội sử dụng để thực hiện hành vi vi phạm pháp luật.
Khi cơ quan điều tra xác định đây là phương tiện dùng vào việc phạm tội, tài sản này có thể bị thu giữ ngay từ giai đoạn điều tra. Sau khi có bản án hoặc quyết định có hiệu lực pháp luật, nếu đủ điều kiện, tài sản đó sẽ bị tịch thu nộp ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy, tùy vào tính chất và mức độ vi phạm.
Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt như tài sản có đồng sở hữu, hoặc đang trong tranh chấp dân sự, việc xử lý vật chứng phải đồng thời bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của bên liên quan. Khi đó, cơ quan tố tụng cần đánh giá kỹ vai trò của vật chứng trong vụ án, mức độ lỗi của chủ sở hữu và khả năng chứng minh độc lập bằng chứng.
Tình huống giả định:
Người vận chuyển hàng thuê sử dụng xe tải đi trộm cắp
-
Hợp đồng vận chuyển được ký kết
Tháng 4/2024, Nguyễn Văn Hào (trú tại Phường Long Bình, Thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai) ký hợp đồng vận chuyển hàng thuê với một doanh nghiệp logistics, sử dụng chiếc xe tải thuộc sở hữu cá nhân của mình. Xe được Hào đăng ký tên chính chủ, không tranh chấp, không thế chấp và vẫn trong thời gian sử dụng hợp pháp. -
Lợi dụng xe cá nhân để thực hiện hành vi phạm tội
Ngày 21/5/2024, Hào dùng chính xe tải của mình để đột nhập kho hàng của một công ty tại Quận Thủ Đức (TP. Hồ Chí Minh) vào ban đêm, lấy cắp hơn 400 thùng mỹ phẩm có giá trị hơn 600 triệu đồng. Camera an ninh ghi lại biển số xe giúp cơ quan công an nhanh chóng lần ra và bắt giữ Hào cùng tang vật. -
Xử lý vật chứng là xe tải dùng để trộm cắp
Sau quá trình điều tra, cơ quan điều tra xác định xe tải là công cụ được Hào trực tiếp sử dụng để thực hiện hành vi trộm cắp tài sản. Dù là tài sản hợp pháp, không tranh chấp, nhưng vì được sử dụng để phạm tội nên xe bị tịch thu theo điểm a khoản 2 Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, sung công quỹ Nhà nước.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Xử lý phương tiện phạm tội đang thế chấp tại ngân hàng như thế nào?
Điểm a khoản 2 Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định:
Điều 106. Xử lý vật chứng
...
2. Vật chứng được xử lý như sau:
a) Vật chứng là công cụ, phương tiện phạm tội, vật cấm tàng trữ, lưu hành thì bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy;
...
Điểm a khoản 1 Điều 47 Bộ luật Hình sự 2015 quy định:
Điều 47. Tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm
1. Việc tịch thu sung vào ngân sách nhà nước hoặc tịch thu tiêu hủy được áp dụng đối với:
a) Công cụ, phương tiện dùng vào việc phạm tội;
...
Khoản 9 Điều 21 và khoản 3 Điều 49 Nghị định 21/2021/NĐ-CP quy định:
Điều 21. Biến động về tài sản bảo đảm
...
9. Trường hợp tài sản bảo đảm bị tiêu hủy, bị tổn thất toàn bộ hoặc bị phá dỡ, bị tịch thu theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền thì được xác định là không còn tài sản bảo đảm, trừ trường hợp quy định tại các khoản 4, 5, 7 và 8 Điều này.
...
Điều 49. Quy định chung về xử lý tài sản bảo đảm
...
3. Trường hợp Bộ luật Dân sự, luật khác liên quan quy định tài sản đang dùng để bảo đảm phải xử lý để bên bảo đảm thực hiện nghĩa vụ khác thì tài sản này được xử lý theo quy định đó.
Khoản 1.1 Mục 1 Công văn 2160/VKSTC-V14 năm 2023 của Viện kiểm sát nhân dân tối cao:
Công văn 2160/VKSTC-V14 năm 2023
I. Về một số khó khăn, vướng mắc liên quan đến quy định của BLHS năm 2015
1. Xử lý như thế nào đối với phương tiện, công cụ phạm tội trong 02 trường hợp: (1) phương tiện, công cụ phạm tội là tài sản của người phạm tội đang thế chấp tại ngân hàng hoặc các tổ chức tín dụng; (2) phương tiện, công cụ phạm tội là tài sản được hình thành từ nguồn vốn tài sản chung của vợ chồng?
Trả lời:
1.1. Theo quy định tại khoản 9 Điều 21 Nghị định số 21/2021/NĐ-CP ngày 19/3/2021 của Chính phủ quy định thi hành Bộ luật Dân sự về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ: “Trường hợp tài sản bảo đảm bị tiêu hủy, bị tổn thất toàn bộ hoặc bị phá dỡ, bị tịch thu theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền thì được xác định là không còn tài sản bảo đảm…”. Và quy định tại khoản 3 Điều 49 Nghị định số 21/2021/NĐ-CP nêu trên thì “Trường hợp Bộ luật Dân sự, luật khác liên quan quy định tài sản đang dùng để bảo đảm phải xử lý để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ khác thì tài sản này được xử lý theo quy định đó”. Như vậy, trường hợp bị can sử dụng tài sản đang thế chấp tại ngân hàng hoặc các tổ chức tín dụng vào việc phạm tội thì việc xử lý tài sản thực hiện theo quy định Điều 47 BLHS năm 2015, điểm a khoản 2 Điều 106 BLTTHS năm 2015 tức là bị tịch thu sung vào ngân sách nhà nước hoặc tịch thu tiêu hủy. Quyền lợi của ngân hàng hoặc tổ chức tín dụng được giải quyết theo quy định về khởi kiện vụ án dân sự.
Trong một số vụ án hình sự, người phạm tội sử dụng phương tiện đang thế chấp tại ngân hàng (như xe ô tô vay trả góp) để phạm tội. Khi đó, cơ quan tố tụng sẽ không xem xét quan hệ bảo đảm giữa người phạm tội và ngân hàng trước, mà ưu tiên xử lý theo quy định của Bộ luật Hình sự và Tố tụng hình sự. Cụ thể, phương tiện được xác định là công cụ phạm tội thì sẽ bị tịch thu, sung công hoặc tiêu hủy, dù tài sản này đang được dùng làm bảo đảm cho khoản vay.
Về phía ngân hàng, vì họ không phải là bên gây ra hành vi phạm tội và không có lỗi, nên họ có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại bằng cách khởi kiện dân sự đối với người vay hoặc các chủ thể có liên quan. Tuy nhiên, ngân hàng sẽ không được ưu tiên lấy lại tài sản đã thế chấp nếu tài sản đó đã bị xử lý hình sự.
Tình huống giả định:
Xe ô tô vay ngân hàng bị tịch thu vì dùng để vận chuyển ma túy
-
Hợp đồng vay và thế chấp tại ngân hàng
Tháng 2/2023, Trần Văn Duy (trú tại Phường Trảng Dài, Thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai) vay 500 triệu đồng từ Ngân hàng Thịnh Việt để mua xe ô tô Toyota Fortuner và thế chấp chính chiếc xe này. Hợp đồng tín dụng được ký kết hợp pháp và được đăng ký giao dịch bảo đảm theo đúng quy định của pháp luật. -
Dùng xe thế chấp để thực hiện hành vi phạm tội
Tháng 7/2024, Trần Văn Duy bị bắt khi đang điều khiển chiếc xe trên, chở thuê ba bánh heroin từ tỉnh Tây Ninh về Thành phố Hồ Chí Minh. Cơ quan điều tra thu giữ tang vật và phương tiện. Duy khai nhận đã biết rõ hàng hóa là ma túy và trước đó từng thực hiện hành vi tương tự. -
Xử lý phương tiện và ảnh hưởng đến quyền lợi ngân hàng
Tòa án tuyên Trần Văn Duy phạm tội vận chuyển trái phép chất ma túy và quyết định tịch thu chiếc xe ô tô theo quy định tại điểm a khoản 1 Điều 47 Bộ luật Hình sự 2015. Mặc dù chiếc xe là tài sản đang được thế chấp tại Ngân hàng Thịnh Việt, nhưng do được sử dụng làm phương tiện phạm tội, nên vẫn bị tịch thu sung vào ngân sách nhà nước. Sau đó, ngân hàng tiến hành khởi kiện dân sự đối với Trần Văn Duy để yêu cầu bồi hoàn phần dư nợ còn lại do tài sản bảo đảm không còn.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
3. Kết luận
Phương tiện, công cụ được sử dụng để thực hiện hành vi phạm tội sẽ bị coi là vật chứng và bị xử lý theo quy định của Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự. Dù tài sản đó đang được thế chấp tại ngân hàng, nếu bị xác định là phương tiện phạm tội thì vẫn bị tịch thu hoặc tiêu hủy theo quyết định của cơ quan có thẩm quyền. Trong trường hợp này, ngân hàng không được ưu tiên thu hồi tài sản, mà phải bảo vệ quyền lợi thông qua khởi kiện dân sự để yêu cầu thanh toán nghĩa vụ còn lại.
