"Giật cô hồn" ở Việt Nam từ ý nghĩa nhân văn ban đầu đến sự biến tướng thành vấn nạn xã hội. Bài viết làm rõ ranh giới pháp lý, hệ lụy đạo đức và đề xuất giải pháp để bảo tồn giá trị văn hóa.
Tháng Bảy âm lịch, trong tâm thức của người Việt, là một khoảng thời gian mang đậm màu sắc tâm linh và giá trị nhân văn. Đây là mùa Vu Lan báo hiếu, mùa của sự tri ân nguồn cội và cũng là mùa xá tội vong nhân. Tín ngưỡng "cúng cô hồn" ra đời từ chính tinh thần cao đẹp ấy, thể hiện lòng từ bi của người sống đối với những linh hồn còn vất vưởng.
Tuy nhiên, tục lệ "giật cô hồn" vốn mang ý nghĩa sẻ chia đang ngày càng biến tướng một cách đáng báo động. Nó dần trở thành một cuộc săn lùng vật chất trần trụi, gây ra vô số hệ lụy tiêu cực về trật tự xã hội, đạo đức, và nghiêm trọng hơn là đẩy người tham gia vào ranh giới mong manh với vòng lao lý.
1. Nguồn Gốc Tốt Đẹp Của Một Tín Ngưỡng Giàu Lòng Trắc Ẩn
Để hiểu được sự biến tướng, trước hết cần nhìn lại gốc rễ tốt đẹp của tục lệ. Tín ngưỡng cúng cô hồn bắt nguồn sâu sắc từ giáo lý Phật giáo về lòng từ bi và luật nhân quả.
2. Sự Biến Tướng Đáng Báo Động Trong Xã Hội Hiện Đại
Từ chia lộc đến săn lùng vật chất
-
Yếu tố then chốt gây ra sự biến tướng
là việc đưa tiền thật với số lượng lớn vào mâm cúng. Khi tiền bạc trở thành mục tiêu chính, ý nghĩa tâm linh của "lộc" đã hoàn toàn bị thay thế bởi giá trị vật chất. - Hiện trạng
Một số gia chủ, doanh nghiệp thay vì cúng những lễ vật truyền thống, lại dùng tiền mặt (thậm chí là ngoại tệ) để rải, ném vào đám đông. Hành động này, đôi khi xuất phát từ mong muốn "chơi trội", phô trương sự giàu có, đã vô tình biến một nghi lễ tâm linh thành một cuộc tranh cướp phản cảm. Nó kích thích lòng tham và biến người tham gia từ những người đi "xin lộc" thành những "thợ săn tiền".
Hiệu ứng tâm lý đám đông và sự xói mòn đạo đức
Cảm giác ẩn danh, "trà trộn" trong đám đông khiến họ cảm thấy mình không phải chịu trách nhiệm cho hành vi của mình. Chuẩn mực đạo đức thông thường như nhường nhịn, tôn trọng người khác bị gạt bỏ. Lòng tham được cộng hưởng và khuếch đại, dẫn đến những hành động mà khi ở một mình, họ sẽ không bao giờ làm: chà đạp lên người già, trẻ em, ẩu đả, chửi bới...
Hệ Lụy Xã Hội và Sự Suy Đồi Văn Hóa
-
Về mặt xã hội
Sự biến tướng này để lại những hậu quả nặng nề, nó gây ra cảnh tượng hỗn loạn, mất an ninh trật tự, cản trở giao thông và tiềm ẩn nguy cơ tai nạn. -
Về mặt văn hóa
Nó làm hoen ố một tín ngưỡng nhân văn, biến nó thành một hình ảnh xấu xí, phản cảm trong mắt nhiều người, đặc biệt là thế hệ trẻ và bạn bè quốc tế. Thay vì là một nét đẹp thể hiện lòng từ bi, "giật cô hồn" lại trở thành biểu tượng của sự tranh giành, hỗn loạn và thiếu văn minh. Sự thiêng liêng của nghi lễ hoàn toàn biến mất, chỉ còn lại sự trần trụi của lòng tham.
3. Lằn Ranh Mỏng Manh Giữa Phong Tục và Vi Phạm Pháp Luật
Khi hành vi vượt quá giới hạn và cấu thành tội phạm, người vi phạm sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Ngay khi hàng trăm người tụ tập, hò hét, tràn xuống lòng đường gây ách tắc giao thông nghiêm trọng và tạo ra cảnh tượng náo loạn cả một khu phố, hành vi này đã đủ yếu tố cấu thành tội gây rối trật tự công cộng theo Điều 318 Bộ luật hình sự 2015
Điều 318. Tội Gây rối trật tự công cộng
1. Người nào gây rối trật tự công cộng gây ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội hoặc đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này hoặc đã bị kết án về tội này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm, thì bị phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng, phạt cải tạo không giam giữ đến 02 năm hoặc phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm.
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm:
a) Có tổ chức;
b) Dùng vũ khí, hung khí hoặc có hành vi phá phách;
c) Gây cản trở giao thông nghiêm trọng hoặc gây đình trệ hoạt động công cộng;
d) Xúi giục người khác gây rối;
đ) Hành hung người can thiệp bảo vệ trật tự công cộng;
e) Tái phạm nguy hiểm.
Ranh giới ở đây nằm ở "sự cho phép" của gia chủ. Mâm cúng vẫn là tài sản của họ. Nếu gia chủ chưa hoàn tất nghi lễ hoặc chưa ra hiệu cho phép mọi người vào lấy, mà một người nào đó xông vào giật tiền, đồ vật rồi bỏ chạy, hành vi đó là công nhiên chiếm đoạt tài sản và có thể cấu thành tội cướp giật tài sản theo Điều 171 Bộ luật hình sự 2015
Điều 171. Tội Cướp giật tài sản
1. Người nào cướp giật tài sản của người khác, thì bị phạt tù từ 01 năm đến 05 năm.
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 03 năm đến 10 năm:
a) Có tổ chức;
b) Có tính chất chuyên nghiệp;
c) Chiếm đoạt tài sản trị giá từ 50.000.000 đồng đến dưới 200.000.000 đồng;
d) Dùng thủ đoạn nguy hiểm;
đ) Hành hung để tẩu thoát;
e) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 11% đến 30%;
g) Phạm tội đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ mà biết là có thai, người già yếu hoặc người không có khả năng tự vệ;
h) Gây ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội;
i) Tái phạm nguy hiểm.
3. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 07 năm đến 15 năm:
a) Chiếm đoạt tài sản trị giá từ 200.000.000 đồng đến dưới 500.000.000 đồng;
b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60%;
c) Lợi dụng thiên tai, dịch bệnh.
4. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 12 năm đến 20 năm hoặc tù chung thân:
a) Chiếm đoạt tài sản trị giá 500.000.000 đồng trở lên;
b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 01 người mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên hoặc gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 31% trở lên;
c) Làm chết người;
d) Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp.
5. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 100.000.000 đồng.
Trong quá trình tranh cướp, việc xô xát, ẩu đả dẫn đến thương tích cho người khác là điều khó tránh khỏi. Bất kỳ ai dùng vũ lực gây tổn hại sức khỏe cho người khác đều có thể bị truy cứu về tội này theo Điều 134 Bộ luật hình sự 2015
 |
Hành vi Bản chất Hình phạt |
Điều 134. Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác
1. Người nào cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 11% đến 30% hoặc dưới 11% nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:
...
2. Phạm tội gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 11% đến 30% nhưng thuộc một trong các trường hợp quy định tại các điểm a, b, d, đ, e, g, h, i, k, l, m, n và o khoản 1 Điều này, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 05 năm.
3. Phạm tội gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60%, thì bị phạt tù từ 04 năm đến 07 năm.
4. Phạm tội gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60% nhưng thuộc một trong các trường hợp quy định tại các điểm a, b, d, đ, e, g, h, i, k, l, m, n và o khoản 1 Điều này, thì bị phạt tù từ 07 năm đến 12 năm.
5. Phạm tội gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên, nếu không thuộc trường hợp quy định tại điểm c khoản 6 Điều này hoặc dẫn đến chết người, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 15 năm.
6. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau, thì bị phạt tù từ 12 năm đến 20 năm hoặc tù chung thân:
a) Làm chết 02 người trở lên;
b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại sức khỏe cho 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên;
c) Gây thương tích vào vùng mặt của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên.
7. Người chuẩn bị phạm tội này, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 02 năm hoặc phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm.
Ngoài ra, ở mức độ nhẹ hơn, các hành vi này có thể bị xử phạt hành chính theo Nghị định 144/2021/NĐ-CP về các hành vi gây mất trật tự công cộng.
4. Giải Pháp Nào Cho Một Tục Lệ Đẹp?
Để bảo tồn và phát huy giá trị nhân văn của tục cúng cô hồn, cần có những giải pháp đồng bộ và quyết liệt, bắt đầu từ nhận thức.
|
Chuyển Hướng Lòng Nhân Ái Sang Hành Động Thiết Thực Tinh thần từ bi của tháng Bảy có thể được thể hiện qua những hành động thiết thực hơn. Thay vì đầu tư vào những mâm cúng phô trương, số tiền đó có thể được dùng để ủng hộ các bếp ăn từ thiện, giúp đỡ bệnh nhân nghèo, trẻ em mồ côi... Đây là cách "thí thực" trực tiếp và ý nghĩa nhất, đúng với tinh thần "cứu khổ ban vui" của nhà Phật. |
 |
Kết luận
Tục "giật cô hồn" là một minh chứng rõ nét cho thấy một tín ngưỡng dân gian, dù mang trong mình hạt nhân nhân văn tốt đẹp, vẫn có thể bị xã hội hiện đại làm cho biến dạng nếu thiếu đi sự định hướng và nhận thức đúng đắn. Nó phản ánh cuộc đấu tranh giữa giá trị tâm linh và cám dỗ vật chất, giữa văn hóa sẻ chia và chủ nghĩa cá nhân ích kỷ.
Bảo tồn văn hóa không có nghĩa là bảo thủ, mà là chắt lọc, phát huy những giá trị cốt lõi và điều chỉnh hình thức cho phù hợp với đời sống văn minh. Đã đến lúc cộng đồng cần chung tay hành động để trả lại cho tục lệ cúng cô hồn sự trang nghiêm và ý nghĩa nhân văn, để tháng Bảy Âm lịch mãi là mùa của lòng hiếu thảo và tình thương, chứ không phải là mùa của sự hỗn loạn và những hệ lụy pháp lý đáng tiếc.
