Vấn đề tăng học phí, thu các khoản ngoài quy định tại nhiều trường đại học đang gây bức xúc trong dư luận. Không ít sinh viên và phụ huynh lâm vào cảnh khó khăn vì học phí tăng cao nhưng không rõ căn cứ pháp lý, thậm chí có dấu hiệu thu sai quy định. Vậy khi trường đại học thu sai học phí, ai sẽ chịu trách nhiệm? Mức xử phạt theo pháp luật hiện hành là gì?
1. Trường đại học thu học phí sai quy định bị xử lý như thế nào?
Theo quy định tại Điều 32 Nghị định 04/2021/NĐ-CP, hành vi thu các khoản không đúng quy định là hành vi vi phạm pháp luật và sẽ bị xử phạt vi phạm hành chính:
Điều 32. Vi phạm quy định về thu, chi tài chính của cơ sở giáo dục
1. Vi phạm quy định về chi không đúng quy định đối với các khoản chi thực hiện kiểm soát chi qua Kho bạc Nhà nước được thực hiện theo quy định tại Nghị định của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực quản lý, sử dụng tài sản công; thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; dự trữ quốc gia; kho bạc nhà nước.
2. Phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau:
a) Thu các khoản không đúng quy định của cấp có thẩm quyền;
b) Chi không đúng quy định của cấp có thẩm quyền đối với các khoản chi không thuộc ngân sách nhà nước.
3. Hình thức xử phạt bổ sung: Tịch thu số tiền thu được do thực hiện hành vi vi phạm mà có để sung vào ngân sách nhà nước theo quy định của pháp luật đối với hành vi vi phạm quy định tại điểm a khoản 2 Điều này trong trường hợp không thể thực hiện được biện pháp khắc phục hậu quả trả lại số tiền đã thu.
4. Biện pháp khắc phục hậu quả:
a) Buộc trả lại số tiền đã thu và chịu mọi chi phí tổ chức trả lại đối với hành vi vi phạm quy định tại điểm a khoản 2 Điều này;
b) Buộc nộp vào ngân sách nhà nước số tiền đã chi sai đối với hành vi vi phạm quy định tại điểm b khoản 2 Điều này.
Khi trường đại học thu các khoản không đúng quy định (ví dụ: vượt khung học phí, tự ý đặt ra khoản thu), sẽ bị xử phạt hành chính. Ngoài ra, nhà trường buộc phải trả lại số tiền đã thu sai cho sinh viên, đồng thời phải tự chi trả toàn bộ chi phí hoàn trả đó. Đây là chế tài nhằm bảo vệ quyền lợi người học và đảm bảo tính minh bạch tài chính trong giáo dục.
Ví dụ thực tế:
Trường ĐH Y khoa Phạm Ngọc Thạch bị yêu cầu hoàn trả học phí thu sai quy định
Vào ngày 3/12/2024, Thanh tra TP.HCM đã kết luận Trường Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch thu học phí sai quy định trong năm học 2022–2023. Cụ thể, trường đã tăng học phí so với năm học 2021–2022, trái với Nghị quyết 165/2022 của Chính phủ, yêu cầu giữ nguyên mức học phí. Thanh tra yêu cầu trường điều chỉnh mức thu học phí về đúng quy định và hoàn trả phần chênh lệch cho sinh viên. Ngoài ra, trường còn bị phát hiện nhiều sai sót trong quản lý tài chính, như hạch toán không đúng nguồn chi và không báo cáo dự toán thu chi với Sở Tài chính. Thanh tra kiến nghị UBND TP.HCM chỉ đạo hiệu trưởng tổ chức kiểm điểm trách nhiệm cá nhân và tập thể liên quan, đồng thời khắc phục các sai phạm đã nêu.
Nguồn: Báo Pháp Luật
2. Ai là người chịu trách nhiệm khi trường thu học phí sai?
Quy định về Hiệu trưởng tại Điều 56 Luật Giáo dục 2019:
Điều 56. Hiệu trưởng
1. Hiệu trưởng là người chịu trách nhiệm quản lý, điều hành các hoạt động của nhà trường, do cơ quan có thẩm quyền bổ nhiệm hoặc công nhận.
2. Hiệu trưởng trường thuộc hệ thống giáo dục quốc dân phải được đào tạo, bồi dưỡng về nghiệp vụ quản lý trường học và đạt chuẩn hiệu trưởng.
3. Tiêu chuẩn, nhiệm vụ và quyền hạn của hiệu trưởng; thủ tục, quy trình bổ nhiệm hiệu trưởng cơ sở giáo dục mầm non, giáo dục phổ thông do Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định.
4. Tiêu chuẩn, nhiệm vụ và quyền hạn của hiệu trưởng; thủ tục, quy trình bổ nhiệm hiệu trưởng cơ sở giáo dục nghề nghiệp, giáo dục đại học thực hiện theo quy định của Luật Giáo dục nghề nghiệp, Luật Giáo dục đại học và quy định khác của pháp luật có liên quan.
Nhiệm vụ và quyền hạn của Hiệu trưởng được quy định tại Điều 20 Luật Giáo dục đại học 2012 được sửa đổi bởi khoản 14 Điều 1 Luật Giáo dục đại học sửa đổi 2018 quy định:
Điều 20. Hiệu trưởng cơ sở giáo dục đại học
...
3. Nhiệm vụ và quyền hạn của hiệu trưởng cơ sở giáo dục đại học được quy định như sau:
...
b) Tổ chức thực hiện hoạt động chuyên môn, học thuật, tổ chức, nhân sự, tài chính, tài sản, hợp tác trong nước, quốc tế, hoạt động khác theo quy định của pháp luật, quy chế tổ chức và hoạt động của cơ sở giáo dục đại học và quyết định của hội đồng trường, hội đồng đại học;
...
đ) Hằng năm, báo cáo trước hội đồng trường, hội đồng đại học về kết quả thực hiện nhiệm vụ của hiệu trưởng cơ sở giáo dục đại học và ban giám hiệu, tài chính, tài sản của cơ sở giáo dục đại học; thực hiện công khai, minh bạch thông tin; thực hiện chế độ báo cáo và chịu sự thanh tra, kiểm tra của cơ quan có thẩm quyền; thực hiện trách nhiệm giải trình trong phạm vi nhiệm vụ và quyền hạn được giao;
Hiệu trưởng là người đứng đầu nhà trường, có trách nhiệm tổ chức và giám sát hoạt động thu chi tài chính. Mọi vi phạm về thu học phí đều thuộc phạm vi trách nhiệm của hiệu trưởng, và hiệu trưởng phải thực hiện trách nhiệm giải trình nếu có sai phạm xảy ra.
Tình huống giả định:
Hiệu trưởng bị kiện vì chỉ đạo thu học phí sai quy định
Năm học 2024–2025, Trường Đại học Công nghệ Thực phẩm Ánh Dương (trụ sở tại TP. Hà Nội) ra thông báo tăng học phí tất cả các ngành đào tạo thêm 25% so với năm học trước, mặc dù Chính phủ đã ban hành Nghị quyết yêu cầu các trường giữ nguyên mức học phí do ảnh hưởng của dịch bệnh.
Nhiều sinh viên phản ứng, gửi đơn kiến nghị lên Bộ Giáo dục và Đào tạo. Sau quá trình thanh tra, Bộ kết luận nhà trường thu sai quy định, yêu cầu hoàn trả tiền chênh lệch và xử lý trách nhiệm cá nhân liên quan.
Quá trình làm việc cho thấy, ông Trần Ngọc Quân – Hiệu trưởng nhà trường – là người trực tiếp ký quyết định thu học phí mới, tự ý ban hành mức thu vượt quy định mà không thông qua hội đồng trường. Ngoài ra, ông Quân cũng không thực hiện báo cáo tài chính định kỳ theo yêu cầu, vi phạm nghĩa vụ quản lý, công khai minh bạch tài chính theo luật định.
Vụ việc được chuyển hồ sơ sang Tòa án Nhân dân TP. Hà Nội.
Sau phiên xét xử, Tòa tuyên bố ông Trần Ngọc Quân chịu trách nhiệm cá nhân đối với hành vi thu học phí sai quy định, buộc nhà trường phải hoàn trả toàn bộ số tiền thu dư cho sinh viên. Riêng cá nhân ông Quân bị xử lý hành chính, đồng thời bị đình chỉ chức vụ hiệu trưởng theo đề nghị của cơ quan chủ quản.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo)
3. Học phí đại học công lập được xác định như thế nào?
Việc xác định học phí đối với các trường đại học công lập được quy định chi tiết tại Khoản 3 Điều 8 Nghị định 81/2021/NĐ-CP:
Điều 8. Nguyên tắc xác định học phí
...
3. Học phí đối với cơ sở giáo dục đại học công lập.
a) Cơ sở giáo dục đại học công lập tự bảo đảm một phần chi thường xuyên và cơ sở giáo dục đại học công lập do nhà nước bảo đảm chi thường xuyên (sau đây gọi là cơ sở giáo dục đại học công lập chưa tự bảo đảm chi thường xuyên) xác định mức học phí không vượt mức trần học phí tại điểm a khoản 1 và điểm a khoản 2 Điều 11 Nghị định này;
b) Cơ sở giáo dục đại học công lập tự bảo đảm chi thường xuyên và chi đầu tư, cơ sở giáo dục đại học công lập tự bảo đảm chi thường xuyên xác định mức thu học phí từng ngành theo hệ số điều chỉnh so với mức trần học phí quy định đối với cơ sở giáo dục đại học công lập chưa tự bảo đảm chi thường xuyên theo quy định tại khoản 2 Điều 11 Nghị định này;
c) Đối với chương trình đào tạo của cơ sở giáo dục đại học công lập đạt mức kiểm định chất lượng chương trình đào tạo theo tiêu chuẩn do Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định hoặc đạt mức kiểm định chất lượng chương trình đào tạo theo tiêu chuẩn nước ngoài hoặc tương đương, cơ sở giáo dục đại học được tự xác định mức thu học phí của chương trình đó trên cơ sở định mức kinh tế - kỹ thuật do cơ sở giáo dục ban hành, thực hiện công khai giải trình với người học, xã hội.
...
Trường công lập nếu chưa tự chủ tài chính thì phải áp dụng mức học phí do Nhà nước quy định, không được vượt quá mức trần. Trường tự chủ có quyền điều chỉnh mức học phí cao hơn nhưng phải theo hệ số quy định, có căn cứ rõ ràng và công khai. Nếu thu vượt mà không có cơ sở pháp lý, sẽ bị coi là thu sai.
Tình huống giả định:
Tranh chấp học phí tại trường đại học công lập tự chủ
Tháng 9/2025, Trường Đại học Kỹ thuật Hồng Việt (TP.HCM) – một trường công lập tự bảo đảm chi thường xuyên – ban hành mức thu học phí mới cho năm học 2025–2026 đối với ngành Công nghệ Thông tin là 50 triệu đồng/năm, cao gấp 2 lần mức trần học phí quy định cho trường chưa tự chủ.
Một nhóm sinh viên đại diện cho khóa tuyển sinh 2024, do sinh viên Nguyễn Gia Hưng làm đại diện, khởi kiện ra Tòa án Nhân dân TP.HCM, yêu cầu trường giảm học phí và hoàn trả phần chênh lệch vì cho rằng mức học phí thu sai nguyên tắc.
Tại phiên tòa, trường Hồng Việt trình bày rằng: trường đã được công nhận là cơ sở giáo dục công lập tự chủ tài chính theo quyết định của UBND TP.HCM từ năm 2023, nên được phép xác định mức học phí cao hơn mức trần quy định cho các trường chưa tự chủ, căn cứ theo khoản 3 Điều 8 Nghị định 81/2021/NĐ-CP. Việc thu học phí đã thực hiện công khai, minh bạch và có văn bản giải trình theo quy định.
Tòa án xác minh: trường Hồng Việt đúng là cơ sở tự chủ chi thường xuyên, đã công khai đề án học phí trước khi áp dụng, và mức thu dựa trên hệ số điều chỉnh theo hướng dẫn. Đồng thời, ngành Công nghệ Thông tin của trường đã đạt chuẩn kiểm định chất lượng trong nước.
Kết quả, TAND TP.HCM bác yêu cầu khởi kiện của nhóm sinh viên, tuyên bố mức học phí mà trường thu là hợp pháp theo quy định hiện hành.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo)
4. Kết luận
Học phí là vấn đề ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của người học. Mọi hành vi thu sai học phí đều có thể bị xử phạt hành chính và buộc hoàn trả. Hiệu trưởng là người chịu trách nhiệm chính trong việc này. Người học có quyền yêu cầu minh bạch và tố cáo nếu phát hiện dấu hiệu vi phạm trong thu chi của nhà trường.
