Tố tụng hình sự là một quá trình pháp lý phức tạp, đòi hỏi sự chính xác và tuân thủ nghiêm ngặt các quy định của pháp luật. Để đảm bảo tính minh bạch và công bằng, việc kiểm tra, giám sát trong tố tụng hình sự đóng vai trò vô cùng quan trọng. Bài viết này sẽ đi sâu vào các quy định về kiểm tra, giám sát, thẩm quyền điều tra vụ án hình sự, đồng thời cung cấp các ví dụ thực tế và câu trả lời vắn tắt cho từng trường hợp.
1. Kiểm tra, giám sát trong tố tụng hình sự là gì?
Việc kiểm tra, giám sát trong tố tụng hình sự được quy định tại Điều 33 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015:
Điều 33. Kiểm tra, giám sát trong tố tụng hình sự
1. Cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải thường xuyên kiểm tra việc tiến hành các hoạt động tố tụng thuộc thẩm quyền; thực hiện kiểm soát giữa các cơ quan trong việc tiếp nhận, giải quyết nguồn tin về tội phạm, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án.
2. Cơ quan nhà nước, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận, đại biểu dân cử có quyền giám sát hoạt động của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; giám sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng.
Nếu phát hiện hành vi trái pháp luật của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng thì cơ quan nhà nước, đại biểu dân cử có quyền yêu cầu, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận có quyền kiến nghị với cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng xem xét, giải quyết theo quy định của Bộ luật này. Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải xem xét, giải quyết và trả lời kiến nghị, yêu cầu đó theo quy định của pháp luật.
Ví dụ thực tế:
Ủy ban Tư pháp Quốc hội Giám Sát Công Tác Giải Quyết Án Oan Sai và Bảo Vệ Quyền Lợi Công Dân
Ủy ban Tư pháp của Quốc hội Việt Nam thực hiện chức năng giám sát việc giải quyết các vụ án oan sai và bảo vệ quyền lợi của công dân bị truy tố oan. Thông qua các hoạt động giám sát, Ủy ban đã chỉ ra nhiều hạn chế trong công tác giải quyết và thi hành án hành chính, đồng thời đưa ra các kiến nghị cụ thể đối với Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao và các cơ quan liên quan nhằm nâng cao chất lượng công tác điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, khắc phục những hạn chế trong hoạt động của các cơ quan tư pháp.
Ngoài ra, Ủy ban Tư pháp cũng tổ chức các đoàn giám sát tại các địa phương để đánh giá tình hình oan sai trong việc áp dụng pháp luật về hình sự, tố tụng hình sự và việc bồi thường thiệt hại cho người bị oan trong hoạt động tố tụng hình sự. Ví dụ, các đoàn giám sát đã làm việc tại các tỉnh như Phú Yên và Bắc Giang để xem xét thực trạng và đề xuất giải pháp khắc phục.
Nguồn: Cổng Thông Tin Điện Tử Quốc Hội Việt Nam
2. Cơ quan điều tra, cơ quan tiến hành tố tụng gồm những ai?
Theo Điều 34 Bộ luật TTHS 2015:
Điều 34. Cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng
1. Cơ quan tiến hành tố tụng gồm:
a) Cơ quan điều tra;
b) Viện kiểm sát;
c) Tòa án.
2. Người tiến hành tố tụng gồm:
a) Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, Điều tra viên, Cán bộ điều tra;
b) Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát, Kiểm sát viên, Kiểm tra viên;
c) Chánh án, Phó Chánh án Tòa án, Thẩm phán, Hội thẩm, Thư ký Tòa án, Thẩm tra viên.
Ví dụ thực tế:
TAND TP. Hà Nội Giải Quyết 12 Vụ Án Kinh Tế, Tham Nhũng Lớn Trong Năm 2023
Năm 2023, TAND TP. Hà Nội được giao giải quyết 12 vụ án kinh tế, tham nhũng lớn theo chỉ đạo của Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực. Tòa án đã xét xử nghiêm minh 11 vụ, còn 1 vụ mới thụ lý vào tháng 10/2023. Các vụ án được xử lý nhanh, đúng pháp luật, đảm bảo không để lọt tội phạm hay kết án oan. Điển hình là vụ Nguyễn Thị Thanh Nhàn và 35 bị cáo liên quan đến đấu thầu, hối lộ, và vi phạm chức vụ.
Nguồn: Bảo vệ công lý
Chi tiết vụ Bà Nguyễn Thị Thanh Nhàn hầu tòa lần thứ 5 vì sai phạm đấu thầu tại VNCERT
Ngày 17/3/2025, Tòa án nhân dân TP Hà Nội mở phiên tòa xét xử bà Nguyễn Thị Thanh Nhàn, cựu Chủ tịch Công ty AIC, cùng 12 bị cáo khác về tội "Vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng". Vụ án này liên quan đến dự án "Mua sắm trang thiết bị và thuê dịch vụ kỹ thuật nhằm theo dõi, phân tích sự cố, tấn công an toàn thông tin mạng trên một số kênh kết nối Internet quốc tế" do Trung tâm Ứng cứu khẩn cấp máy tính Việt Nam (VNCERT) làm chủ đầu tư. Đây là vụ án thứ 5 mà bà Nhàn bị đưa ra xét xử.
Nguồn: VietNamNet News
3. Thẩm quyền điều tra vụ án hình sự
Thẩm quyền điều tra vụ án hình sự được quy định tại Điều 163 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, phân chia theo loại tội phạm và cấp hành chính:
Điều 163. Thẩm quyền điều tra
1. Cơ quan điều tra của Công an nhân dân điều tra tất cả các tội phạm, trừ những tội phạm thuộc thẩm quyền điều tra của Cơ quan điều tra trong Quân đội nhân dân và Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân tối cao.
2. Cơ quan điều tra trong Quân đội nhân dân điều tra các tội phạm thuộc thẩm quyền xét xử của Tòa án quân sự.
3. Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Cơ quan điều tra Viện kiểm sát quân sự trung ương điều tra tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp, tội phạm về tham nhũng, chức vụ quy định tại Chương XXIII và Chương XXIV của Bộ luật hình sự xảy ra trong hoạt động tư pháp mà người phạm tội là cán bộ, công chức thuộc Cơ quan điều tra, Tòa án, Viện kiểm sát, cơ quan thi hành án, người có thẩm quyền tiến hành hoạt động tư pháp.
4. Cơ quan điều tra có thẩm quyền điều tra những vụ án hình sự mà tội phạm xảy ra trên địa phận của mình. Trường hợp tội phạm được thực hiện tại nhiều nơi khác nhau hoặc không xác định được địa điểm xảy ra tội phạm thì việc điều tra thuộc thẩm quyền của Cơ quan điều tra nơi phát hiện tội phạm, nơi bị can cư trú hoặc bị bắt.
5. Việc phân cấp thẩm quyền điều tra như sau:
a) Cơ quan điều tra cấp huyện, Cơ quan điều tra quân sự khu vực điều tra vụ án hình sự về những tội phạm thuộc thẩm quyền xét xử của Tòa án nhân dân cấp huyện, Tòa án quân sự khu vực;
b) Cơ quan điều tra cấp tỉnh điều tra vụ án hình sự về những tội phạm thuộc thẩm quyền xét xử của Tòa án nhân dân cấp tỉnh hoặc những vụ án thuộc thẩm quyền điều tra của Cơ quan điều tra cấp huyện xảy ra trên địa bàn nhiều huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh, thành phố thuộc thành phố trực thuộc trung ương, phạm tội có tổ chức hoặc có yếu tố nước ngoài nếu xét thấy cần trực tiếp điều tra;
Cơ quan điều tra quân sự cấp quân khu điều tra vụ án hình sự về những tội phạm thuộc thẩm quyền xét xử của Tòa án quân sự cấp quân khu hoặc những vụ án thuộc thẩm quyền điều tra của Cơ quan điều tra cấp khu vực nếu xét thấy cần trực tiếp điều tra;
c) Cơ quan điều tra Bộ Công an, Cơ quan điều tra Bộ Quốc phòng điều tra vụ án hình sự về tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hủy để điều tra lại; vụ án hình sự về tội phạm đặc biệt nghiêm trọng, phức tạp liên quan đến nhiều tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, vụ án hình sự về tội phạm đặc biệt nghiêm trọng, phức tạp liên quan đến nhiều quốc gia nếu xét thấy cần trực tiếp điều tra.
Ví dụ thực tế:
VKSND Tối Cao Khởi Tố Vụ Án Tiêu Cực Trong Hoạt Động Tư Pháp Tại Một Số Địa Phương
Cơ quan điều tra của Viện kiểm sát nhân dân tối cao (VKSNDTC) có thẩm quyền điều tra các tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp, bao gồm các hành vi tham nhũng, tiêu cực trong lĩnh vực này.
Để thực hiện nhiệm vụ này, VKSNDTC đã xây dựng bộ máy cơ quan điều tra với biên chế 185 người, trong đó có 35 Điều tra viên cao cấp, và 5 phòng đặt tại Hà Nội, Đà Nẵng và TP. Hồ Chí Minh, cùng 2 đại diện thường trực tại các tỉnh miền Trung - Tây Nguyên và miền Nam.
Trong quá trình điều tra, Cơ quan điều tra VKSNDTC phối hợp chặt chẽ với các Viện kiểm sát địa phương để thực hành quyền công tố và kiểm sát xét xử, đảm bảo các vụ án được xử lý nghiêm minh, đúng pháp luật.
Để kiểm soát quyền lực và phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động tố tụng, VKSNDTC đã ban hành các quy định nhằm bảo đảm sự lãnh đạo, giám sát của các cơ quan và nhân dân, đồng thời đảm bảo công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình của các cơ quan, tổ chức liên quan.
Những hoạt động này thể hiện quyết tâm của VKSNDTC trong việc đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng trong hoạt động tư pháp, góp phần củng cố niềm tin của nhân dân vào công lý và pháp luật.
Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao Việt Nam
4. Kết luận
Kiểm tra, giám sát trong tố tụng hình sự đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính minh bạch, công bằng và khách quan của quá trình xét xử. Việc thực hiện tốt công tác này giúp phát hiện, ngăn chặn các vi phạm pháp luật, đồng thời bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân. Các cơ quan tiến hành tố tụng cần thực hiện đúng trách nhiệm, phối hợp chặt chẽ để nâng cao hiệu quả điều tra, truy tố và xét xử, góp phần duy trì công lý và trật tự xã hội.
