Phòng vệ chính đáng là gì?

Phòng vệ chính đáng là quyền hợp pháp để mỗi công dân bảo vệ tính mạng, sức khỏe và tài sản trước hành vi xâm hại trái pháp luật. Tuy nhiên, nếu hành vi chống trả vượt quá mức cần thiết thì có thể bị coi là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng và phải chịu trách nhiệm hình sự.

1. Phòng vệ chính đáng là gì?

Căn cứ khoản 1 Điều 22 Bộ luật Hình sự 2015:

Bộ luật Hình sự 2015

Điều 22. Phòng vệ chính đáng

1. Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ quyền hoặc lợi ích chính đáng của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên.

Phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm.

...

Nếu một người bị xâm hại tính mạng, sức khỏe, tài sản… và có hành vi chống trả cần thiết để ngăn chặn thì đó được coi là phòng vệ chính đáng. Trong trường hợp này, pháp luật khẳng định đây không phải là tội phạm và người thực hiện không phải chịu trách nhiệm hình sự.

Tình huống giả định

• Người dân bị cướp tấn công trên đường
  Ngày 15/4/2025, anh Nguyễn Văn Tâm đi xe máy tại Phường Nhiêu Lộc, TP. Hồ Chí Minh thì bị một đối tượng dùng dao khống chế, định cướp tài sản.

• Chống trả để bảo vệ tài sản
  Anh Tâm dùng mũ bảo hiểm chống trả, làm đối tượng bị thương nhẹ và bỏ chạy.

• Tòa án nhân dân khu vực 1 – TP. Hồ Chí Minh xác định đây là phòng vệ chính đáng
  Khi vụ việc được cơ quan chức năng xem xét, Tòa án nhân dân khu vực 1 – TP. Hồ Chí Minh khẳng định hành vi của anh Tâm là phòng vệ chính đáng, không cấu thành tội phạm.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

2. Phòng vệ chính đáng làm chết người có đi tù không?

Căn cứ khoản 2 Điều 22 và Điều 126 Bộ luật Hình sự 2015:

Bộ luật Hình sự 2015

Điều 22. Phòng vệ chính đáng

...

2. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại.

Người có hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật này.

Điều 126. Tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội

1. Người nào giết người trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 02 năm hoặc phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm.

2. Phạm tội đối với 02 người trở lên, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 05 năm.

Nếu hành vi phòng vệ làm chết người nhưng vẫn nằm trong giới hạn phòng vệ chính đáng thì người thực hiện không bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Ngược lại, nếu chống trả quá mức (ví dụ dùng vũ lực gây chết người trong khi có thể khống chế bằng cách khác) thì sẽ bị xử lý về tội vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.

Ví dụ thực tế

Ảnh nguồn từ VnExpress

• Kẻ “ngáo đá” cầm súng tấn công
  Chiều 27/8/2023, tại khu đô thị Thanh Hà (Hà Nội), Nguyễn Tuấn Anh có biểu hiện “ngáo đá”, cầm dao rồi súng tự chế đe dọa người đi đường và tấn công một số người tại quán nước.

• Nhóm thanh niên chống trả và tước vũ khí
  Trịnh Hồng Phong cùng bạn bè đang có mặt tại quán đã hỗ trợ khống chế, dùng tuýp sắt vụt khiến Tuấn Anh ngã xuống đất, làm rơi súng. Lúc này, hành vi nguy hiểm về cơ bản đã được vô hiệu hóa.

• Đánh quá tay gây hậu quả nặng nề
  Tuy nhiên, Phong vẫn tiến đến, dùng gậy golf đánh thêm hai nhát vào đầu và tay Tuấn Anh. Cú đánh khiến nạn nhân bị chấn thương sọ não, liệt nửa người, tỷ lệ tổn thương cơ thể 86%.
• Tòa án xác định vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng
  Ngày 30/7/2024, Tòa án nhân dân Hà Nội tuyên bố: nhóm bạn Phong chỉ phòng vệ chính đáng nên không bị xử lý. Riêng Phong, do tiếp tục tấn công khi nạn nhân đã ngã và bị tước vũ khí, hành vi bị xác định là giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng. Anh Phong bị tuyên phạt 15 tháng tù.

Nguồn: Báo điện tử VnExpress

3. Kết luận

Phòng vệ chính đáng là quyền hợp pháp của công dân khi bị xâm hại, và pháp luật không coi đây là tội phạm. Trong trường hợp gây chết người, nếu hành vi vẫn trong giới hạn phòng vệ chính đáng thì không phải đi tù. Chỉ khi vượt quá giới hạn, hành vi phòng vệ khi không cần thiết và gây ra hậu quả nghiêm trọng thì mới phải chịu trách nhiệm hình sự.