Đấu thầu trong lĩnh vực y tế luôn là vấn đề phức tạp, gắn liền với nhiều thủ tục và yêu cầu đặc thù. Luật Đấu thầu 2023 đã có những điều chỉnh quan trọng nhằm giải quyết các vướng mắc tồn tại lâu nay. Một trong những điểm mới đáng chú ý là việc cho phép cơ sở y tế công lập tự mua thuốc ngoài danh mục bảo hiểm y tế. Trong những tình huống cấp bách, luật cũng quy định rõ điều kiện để áp dụng hình thức chỉ định thầu.
1. Cơ sở y tế công lập được tự mua thuốc ngoài BHYT
Khoản 2 Điều 55 Luật Đấu thầu 2023 quy định:
Điều 55. Lựa chọn nhà thầu cung cấp thuốc, hóa chất, vật tư xét nghiệm, thiết bị y tế
...
2. Đối với việc mua thuốc không thuộc danh mục thuốc do quỹ bảo hiểm y tế chi trả, mua vắc xin để tiêm chủng theo hình thức dịch vụ, cơ sở khám bệnh, chữa bệnh, cơ sở y tế tự quyết định việc mua sắm trên cơ sở bảo đảm công khai, minh bạch, hiệu quả kinh tế và trách nhiệm giải trình.
...
Nhiều cơ sở y tế từng gặp khó khi muốn bổ sung thuốc điều trị không nằm trong danh mục chi trả của bảo hiểm y tế. Đây thường là các loại thuốc đặc trị, có giá cao, nhưng lại rất cần thiết cho một số nhóm bệnh nhân. Vướng mắc chủ yếu đến từ quy trình mua sắm còn rườm rà hoặc thiếu cơ chế rõ ràng để chủ động trong lựa chọn thuốc và nhà cung cấp.
Từ năm 2024, Luật Đấu thầu 2023 đã chính thức trao quyền tự chủ cho các cơ sở y tế công lập trong việc mua các loại thuốc ngoài danh mục BHYT, miễn là đảm bảo ba yếu tố công khai, minh bạch và hiệu quả kinh tế. Đây là thay đổi quan trọng giúp bệnh viện có thể chủ động hơn trong việc đáp ứng nhu cầu khám chữa bệnh, nhất là khi có yêu cầu điều trị đặc biệt từ người bệnh hoặc từ bác sĩ chuyên khoa.
Quy định mới không đồng nghĩa với việc bệnh viện được toàn quyền mua sắm một cách tuỳ tiện. Mọi hoạt động lựa chọn nhà thầu vẫn phải tuân theo quy trình rõ ràng gồm lập kế hoạch, xây dựng tiêu chí kỹ thuật, công bố trên hệ thống mạng đấu thầu quốc gia và có báo cáo giải trình cụ thể. Các điều kiện này đóng vai trò như “hàng rào” kiểm soát để bảo đảm rằng việc chi ngân sách hoặc thu dịch vụ được minh bạch, đúng mục đích và không bị lạm dụng.
Tình huống giả định:
Bệnh viện được tự mua thuốc điều trị ung thư ngoài danh mục BHYT
Tháng 3/2025, Bệnh viện Ung bướu TP.HCM tiếp nhận hàng loạt ca ung thư vòm họng giai đoạn tiến triển. Loại thuốc điều trị Xentafor – được đánh giá mang lại hiệu quả tốt trong phác đồ hóa trị mới – lại không nằm trong danh mục thuốc được bảo hiểm y tế chi trả. Trong quá khứ, ban giám đốc từng phải từ chối đưa thuốc này vào sử dụng do chưa có cơ chế mua sắm phù hợp, dù nhiều bệnh nhân sẵn sàng chi trả theo hình thức dịch vụ.
Ngay sau khi Luật Đấu thầu 2023 có hiệu lực, bệnh viện tổ chức họp hội đồng chuyên môn và ban hành kế hoạch mua sắm thuốc Xentafor theo đúng hướng dẫn mới. Thay vì phải xin ý kiến từng cấp, bệnh viện chỉ cần lập hồ sơ đấu thầu, đăng tải trên hệ thống mạng đấu thầu quốc gia, lựa chọn đơn vị cung ứng có giá tốt và đảm bảo tiêu chuẩn kỹ thuật.
Việc mua thuốc được thực hiện nhanh chóng và minh bạch. Các bệnh nhân có nhu cầu sử dụng thuốc này được giải thích đầy đủ về chi phí, liều dùng và ký cam kết tự nguyện điều trị theo dịch vụ. Nhờ vậy, bệnh viện không chỉ nâng cao hiệu quả điều trị mà còn giải quyết được áp lực thiếu thuốc vốn kéo dài suốt nhiều năm.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Được chỉ định thầu trong trường hợp khẩn cấp
Khoản 1 Điều 23 Luật Đấu thầu 2023 quy định:
Điều 23. Chỉ định thầu
1. Chỉ định thầu được áp dụng trong các trường hợp sau đây:
a) Gói thầu cấp bách cần triển khai nhằm mục tiêu bảo vệ chủ quyền, an ninh quốc gia; gói thầu cần thực hiện để khắc phục ngay hoặc để xử lý kịp thời hậu quả gây ra do thiên tai, hỏa hoạn, tai nạn bất ngờ, sự cố, thảm họa hoặc sự kiện bất khả kháng khác;
b) Gói thầu cung cấp dịch vụ tư vấn, phi tư vấn, hàng hóa, xây lắp cần triển khai ngay để tránh gây nguy hại đến tính mạng và tài sản của cộng đồng dân cư trên địa bàn hoặc để không ảnh hưởng nghiêm trọng đến công trình liền kề;
c) Gói thầu cung cấp dịch vụ tư vấn, phi tư vấn, thuốc, hóa chất, vật tư xét nghiệm, thiết bị y tế, linh kiện, phụ kiện, phương tiện, xây lắp cần triển khai ngay để phục vụ công tác phòng, chống dịch bệnh hoặc duy trì hoạt động của cơ sở khám bệnh, chữa bệnh trong trường hợp cấp bách, tránh gây nguy hại đến tính mạng, sức khỏe người dân; gói thầu mua thuốc, hóa chất, vật tư xét nghiệm, thiết bị y tế, linh kiện, phụ kiện để cấp cứu người bệnh trong tình trạng cấp cứu theo quy định của Luật Khám bệnh, chữa bệnh trong trường hợp cơ sở khám bệnh, chữa bệnh không có đủ thuốc, hóa chất, vật tư xét nghiệm, thiết bị y tế, linh kiện, phụ kiện; gói thầu mua thuốc, thiết bị y tế chỉ có duy nhất một hãng sản xuất trên thị trường;
d) Gói thầu cần thực hiện để bảo vệ bí mật nhà nước;
đ) Gói thầu cung cấp dịch vụ tư vấn phải mua từ nhà thầu đã thực hiện trước đó do cần bảo đảm tính tương thích về công nghệ, bản quyền mà không thể mua được từ nhà thầu khác; gói thầu mua sắm hàng hóa, dịch vụ phi tư vấn phải mua từ nhà thầu đã thực hiện trước đó hoặc từ hãng sản xuất, đại lý của hãng sản xuất do cần bảo đảm tính tương thích về công nghệ, bản quyền với các trang thiết bị, máy móc, phần mềm, dịch vụ sẵn có hoặc do các điều kiện bảo hành của nhà thầu, hãng sản xuất mà không thể mua được từ nhà thầu khác, hãng sản xuất khác;
e) Gói thầu có tính chất nghiên cứu, thử nghiệm, mua bản quyền sở hữu trí tuệ, mua bản quyền chương trình phát sóng; gói thầu vận chuyển hàng dự trữ quốc gia để cứu trợ, viện trợ trong trường hợp phải giao hàng ngay;
g) Gói thầu cung cấp dịch vụ tư vấn lập báo cáo nghiên cứu khả thi, thiết kế xây dựng được chỉ định cho tác giả của phương án kiến trúc trúng tuyển khi tác giả đó có đủ điều kiện năng lực theo quy định của pháp luật về xây dựng; gói thầu thi công xây dựng, phục chế tượng đài, phù điêu, tranh hoành tráng, tác phẩm nghệ thuật gắn với quyền tác giả từ khâu sáng tác đến thi công công trình; gói thầu cung cấp dịch vụ tư vấn lập quy hoạch xây dựng được chỉ định cho tác giả của ý tưởng hoặc đồ án quy hoạch xây dựng đã trúng tuyển thông qua thi tuyển;
h) Gói thầu tư vấn, thi công di dời các công trình hạ tầng kỹ thuật để phục vụ công tác giải phóng mặt bằng; gói thầu tư vấn, rà phá bom, mìn, vật nổ để chuẩn bị mặt bằng thi công;
i) Gói thầu chỉ có duy nhất một nhà thầu thực hiện được trên thị trường do yêu cầu về giải pháp công nghệ;
k) Gói thầu thuộc dự án quan trọng quốc gia được áp dụng hình thức chỉ định thầu theo Nghị quyết của Quốc hội khi quyết định chủ trương đầu tư dự án;
l) Gói thầu thuê kho lưu giữ hàng tạm giữ; gói thầu thuê vận chuyển, bốc xếp hàng tạm giữ tại các cảng biển, địa điểm kiểm tra hàng hóa tập trung trong trường hợp chỉ có duy nhất một đơn vị cung cấp dịch vụ trong cảng; gói thầu nhập khẩu vũ khí thể thao phục vụ các câu lạc bộ, trường, trung tâm đào tạo huấn luyện thể thao tập luyện, thi đấu hằng năm;
m) Gói thầu thuộc dự toán mua sắm có giá gói thầu trong hạn mức từ trên 50 triệu đồng đến 100 triệu đồng; gói thầu thuộc dự án đầu tư của doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp do doanh nghiệp nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ và dự án đầu tư theo Luật Đầu tư công, bao gồm: gói thầu cung cấp dịch vụ tư vấn có giá gói thầu trong hạn mức không quá 500 triệu đồng, gói thầu phi tư vấn, hàng hóa, xây lắp, hỗn hợp có giá gói thầu trong hạn mức không quá 01 tỷ đồng.
Trường hợp cần điều chỉnh hạn mức quy định tại điểm này để phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và yêu cầu quản lý nhà nước, Chính phủ trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét, quyết định.
...
Hình thức chỉ định thầu thường chỉ được áp dụng trong những trường hợp đặc biệt vì có thể ảnh hưởng đến tính cạnh tranh, công bằng trong mua sắm công. Tuy nhiên, đối với lĩnh vực y tế – nơi mà tính mạng và sức khỏe con người luôn là yếu tố ưu tiên – Luật Đấu thầu 2023 đã quy định rõ những trường hợp mà chỉ định thầu được phép thực hiện mà không vi phạm nguyên tắc minh bạch.
Theo đó, khi cần mua gấp thuốc, hóa chất, thiết bị y tế để phục vụ cấp cứu, phòng chống dịch bệnh hoặc tránh gián đoạn hoạt động khám chữa bệnh, cơ sở y tế có thể áp dụng hình thức chỉ định thầu. Quy định này đặc biệt cần thiết trong các tình huống như dịch bệnh bùng phát, thảm họa thiên tai, tai nạn hàng loạt hoặc khi bệnh viện bất ngờ cạn kiệt vật tư, thuốc thiết yếu trong khi không thể chờ đợi các thủ tục đấu thầu thông thường.
Tuy nhiên, để được chỉ định thầu, cơ sở y tế phải đáp ứng đầy đủ điều kiện theo luật định. Điều này bao gồm có hồ sơ chứng minh tình trạng cấp bách, báo cáo giải trình lý do áp dụng chỉ định thầu, và bảo đảm rằng việc chỉ định là cần thiết để bảo vệ tính mạng, sức khỏe cộng đồng. Các bước kiểm tra, phê duyệt nội bộ vẫn phải được thực hiện đầy đủ để tránh lạm dụng hình thức này.
Tình huống giả định:
Bệnh viện chỉ định thầu khẩn cấp khi máy lọc máu gặp sự cố
Ngày 10/4/2025, tại Khoa Hồi sức tích cực – Bệnh viện Đa khoa tỉnh An Giang, hệ thống máy lọc máu liên tục gặp trục trặc sau nhiều năm sử dụng. Vào thời điểm đó, khoa đang điều trị cho 3 bệnh nhân suy thận cấp, trong đó có một ca bị sốc nhiễm trùng cần lọc máu gấp để duy trì sự sống. Việc chờ đợi đấu thầu thông thường sẽ mất ít nhất 15 ngày trong khi bệnh nhân chỉ còn “giờ vàng” để cứu chữa.
Ngay trong đêm, Ban giám đốc bệnh viện đã triệu tập họp khẩn, ban hành quyết định chỉ định thầu thuê thiết bị lọc máu mới từ Công ty Thiết bị Y tế Minh Phát – đơn vị đã cung ứng dịch vụ tương tự trước đó, có kinh nghiệm và bảo hành đầy đủ. Việc chỉ định được thực hiện trên cơ sở báo cáo tình trạng cấp bách từ khoa Hồi sức, kết luận chuyên môn của hội đồng y tế và hồ sơ chứng minh điều kiện áp dụng tại khoản 1 Điều 23 Luật Đấu thầu 2023.
Nhờ phản ứng nhanh, thiết bị mới được đưa đến trong vòng 4 giờ và kịp thời cứu sống bệnh nhân. Sau sự việc, bệnh viện nộp báo cáo giải trình lên Sở Y tế và thanh tra tỉnh, kèm theo toàn bộ chứng từ liên quan. Việc chỉ định thầu được đánh giá là phù hợp, đúng luật và đúng bối cảnh khẩn cấp.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Hoạt động đấu thầu trong lĩnh vực y tế hiện nay đã được điều chỉnh rõ ràng và linh hoạt hơn nhờ Luật Đấu thầu 2023. Cơ sở y tế công lập có thể tự mua thuốc ngoài danh mục BHYT nếu bảo đảm tính minh bạch và hiệu quả kinh tế. Đồng thời, việc chỉ định thầu cũng được phép áp dụng trong các tình huống cấp bách để kịp thời phục vụ công tác khám chữa bệnh và bảo vệ sức khỏe người dân.
