Trong tố tụng hình sự, mỗi người tham gia vào quá trình giải quyết vụ án đều có vai trò và giới hạn pháp lý rõ ràng nhằm bảo đảm tính công bằng và khách quan. Người bào chữa, với chức năng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị can, bị cáo, không được đồng thời đảm nhận các vị trí có thể tạo ra xung đột vai trò, chẳng hạn như giám định viên. Đồng thời, để đảm bảo sự công bằng trong việc xác minh chứng cứ, người bào chữa còn có quyền đề nghị thay đổi người giám định.
1. Người bào chữa có được làm giám định viên trong cùng một vụ án hình sự không?
Điểm b khoản 4 Điều 72 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định:
Điều 72. Người bào chữa
...
4. Những người sau đây không được bào chữa:
...
b) Người tham gia vụ án đó với tư cách là người làm chứng, người giám định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật;
...
Trong một vụ án hình sự, mỗi người tham gia tố tụng đều được pháp luật quy định rõ vị trí, vai trò và giới hạn trách nhiệm. Người bào chữa là người đại diện pháp lý cho bị can, bị cáo, có nhiệm vụ giúp họ bảo vệ quyền lợi hợp pháp trong suốt quá trình điều tra, truy tố và xét xử. Ngược lại, người giám định lại là người cung cấp kết luận chuyên môn phục vụ việc xác định các yếu tố quan trọng trong vụ án như thương tích, ADN, dấu vết, tài liệu, vật chứng… Vai trò này đòi hỏi tính độc lập, trung lập và khách quan tuyệt đối.
Chính vì vậy, pháp luật nghiêm cấm người bào chữa đồng thời đảm nhận vai trò là người giám định trong cùng một vụ án. Nếu cho phép cùng một người giữ hai vị trí này, sẽ dẫn đến xung đột lợi ích nghiêm trọng và làm suy giảm tính công bằng của tố tụng. Một người vừa bảo vệ quyền lợi cho bị cáo, vừa cung cấp kết luận chuyên môn cho cơ quan tiến hành tố tụng rõ ràng không thể đảm bảo được tính khách quan cần thiết.
Việc loại trừ người giám định khỏi danh sách những người có thể làm bào chữa, và ngược lại, không chỉ là yêu cầu về đạo đức nghề nghiệp mà còn là nguyên tắc tố tụng bắt buộc để bảo đảm công bằng. Cơ quan có thẩm quyền khi tiếp nhận đăng ký bào chữa sẽ phải kiểm tra kỹ các mối liên hệ hoặc vai trò khác của người đăng ký, để kịp thời từ chối nếu phát hiện người đó đang hoặc đã tham gia vụ án với tư cách không phù hợp.
Tình huống giả định:
Cơ quan tố tụng từ chối đăng ký bào chữa vì trùng vai trò với giám định viên
Tháng 3/2025, trong vụ án cố ý gây thương tích xảy ra tại huyện Long Thành (Đồng Nai), ông Lê Văn Nhân, một kỹ thuật viên pháp y làm việc tại Trung tâm giám định pháp y tỉnh, đã được cơ quan điều tra trưng cầu giám định về tỷ lệ thương tích của người bị hại. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ giám định và có biên bản gửi cơ quan điều tra, vài tuần sau, ông Nhân lại nộp đơn đăng ký tham gia bào chữa cho bị cáo Nguyễn Văn Hậu - là người có quan hệ quen biết với ông.
Tuy nhiên, sau khi xem xét hồ sơ, cơ quan tố tụng đã từ chối tiếp nhận đăng ký bào chữa của ông Nhân với lý do ông đã từng tham gia vụ án với tư cách giám định viên. Việc này vi phạm quy định tại điểm b khoản 4 Điều 72 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015. Quyết định từ chối là hoàn toàn đúng luật, bởi nếu để ông Nhân đồng thời tham gia với hai vai trò đối lập như vậy, sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính khách quan, trung thực của quá trình giải quyết vụ án.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Người bào chữa có quyền đề nghị thay đổi người giám định hay không?
Điểm e khoản 1 Điều 73 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định:
Điều 73. Quyền và nghĩa vụ của người bào chữa
1. Người bào chữa có quyền:
...
e) Đề nghị thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người giám định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật; đề nghị thay đổi, hủy bỏ biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế;
...
Trong tố tụng hình sự, người giám định là một trong những chủ thể có ảnh hưởng lớn đến kết quả điều tra và xét xử, vì họ cung cấp kết luận chuyên môn giúp làm rõ những tình tiết phức tạp trong vụ án. Tuy nhiên, để đảm bảo những kết luận này có giá trị pháp lý và được chấp nhận trong quá trình tranh tụng, người giám định bắt buộc phải đáp ứng tiêu chí khách quan, độc lập và không thiên vị.
Pháp luật cho phép người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo, được quyền yêu cầu thay đổi người giám định nếu có lý do chính đáng. Điều này rất quan trọng, vì trong nhiều trường hợp, người bào chữa có thể phát hiện ra mối quan hệ thân quen, lợi ích cá nhân hoặc dấu hiệu thiếu trung lập từ phía người giám định, có thể ảnh hưởng đến độ tin cậy của kết luận giám định.
Quyền đề nghị này không đồng nghĩa với việc tự ý thay đổi, mà chỉ là một đề xuất có căn cứ gửi đến cơ quan có thẩm quyền. Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát hoặc Tòa án sẽ xem xét yêu cầu và ra quyết định chấp thuận hoặc bác bỏ tùy theo mức độ hợp lý của lý do nêu ra.
Ngoài việc đề nghị thay đổi người giám định, người bào chữa còn có thể yêu cầu giám định bổ sung hoặc giám định lại nếu cho rằng kết luận trước đó chưa đầy đủ hoặc có dấu hiệu sai lệch.
Tình huống giả định:
Luật sư đề nghị thay đổi giám định viên vì có quan hệ thân thiết với bị hại
Trong một vụ án cố ý gây thương tích xảy ra tại quận Bình Thạnh (TP.HCM), bị cáo Trần Đức Duy bị truy tố vì hành vi đánh người gây tổn hại sức khỏe 18%. Cơ quan điều tra đã trưng cầu giám định tại Trung tâm pháp y thành phố và người trực tiếp giám định là ông Nguyễn Văn Lợi. Sau khi hồ sơ được chuyển sang Viện kiểm sát, luật sư của bị cáo là bà Nguyễn Ngọc Mai phát hiện ông Lợi từng là bạn học cùng cấp 3 với người bị hại và hiện vẫn giữ mối quan hệ thân thiết trên mạng xã hội.
Luật sư Mai đã gửi đơn đề nghị thay đổi người giám định, kèm theo các ảnh chụp màn hình về tương tác cá nhân giữa ông Lợi và bị hại. Sau khi xác minh, Viện kiểm sát xác định có dấu hiệu không đảm bảo tính khách quan và đã chấp thuận đề nghị, đồng thời yêu cầu giám định lại với chuyên gia độc lập khác.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Người bào chữa trong tố tụng hình sự không được đồng thời đảm nhiệm vai trò giám định viên trong cùng một vụ án, nhằm bảo đảm sự khách quan và công bằng. Tuy nhiên, để bảo vệ quyền lợi thân chủ một cách hiệu quả, người bào chữa hoàn toàn có quyền đề nghị thay đổi người giám định nếu có lý do chính đáng.
