Mất năng lực hành vi dân sự là gì?

Trong pháp luật dân sự, không phải cá nhân nào cũng có khả năng tự nhận thức và làm chủ hành vi của mình. Đối với những trường hợp đặc biệt này, pháp luật quy định về mất năng lực hành vi dân sự nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ. Đây là cơ sở để Tòa án xác định người đại diện tham gia, bảo đảm an toàn cho các giao dịch dân sự.

1. Mất năng lực hành vi dân sự là gì?

Khoản 1 Điều 22 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định như sau: 

Bộ luật Dân sự năm 2015 

Điều 22. Mất năng lực hành vi dân sự 

1. Khi một người do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi thì theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người mất năng lực hành vi dân sự trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần.

Khi không còn căn cứ tuyên bố một người mất năng lực hành vi dân sự thì theo yêu cầu của chính người đó hoặc của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định hủy bỏ quyết định tuyên bố mất năng lực hành vi dân sự.

...

Mất năng lực hành vi dân sự là một tình trạng pháp lý đặc biệt nhằm bảo vệ quyền lợi của những cá nhân không còn khả năng tự đưa ra quyết định. Việc tuyên bố mất năng lực không do gia đình hay tổ chức tự xác định, mà phải do Tòa án quyết định dựa trên kết luận giám định pháp y tâm thần. Điều này bảo đảm tính khách quan, tránh việc lợi dụng tình trạng bệnh lý để xâm phạm quyền, nghĩa vụ của người liên quan.

Tình huống giả định 

• Phát sinh tình trạng
  Ngày 12/6/2025, ông Nguyễn Văn Hùng (trú tại tỉnh Ninh Bình) được bác sĩ chẩn đoán mắc bệnh tâm thần nặng. Ông thường xuyên mất khả năng kiểm soát hành vi, gây lo lắng cho gia đình.

• Yêu cầu Tòa án
  Gia đình ông Hùng lập hồ sơ gửi đến Tòa án nhân dân tỉnh, đề nghị thụ lý vụ việc. Tòa án tiến hành thủ tục giám định pháp y tâm thần để xác định chính xác tình trạng của ông.

• Quyết định của Tòa
  Ngày 20/8/2025, dựa trên kết luận giám định, Tòa án nhân dân tỉnh ra quyết định tuyên bố ông Hùng mất năng lực hành vi dân sự. Quyết định này có hiệu lực ngay và làm cơ sở để chỉ định người đại diện theo pháp luật cho ông.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính minh họa. 

2. Giao dịch dân sự của người mất năng lực hành vi dân sự do ai thực hiện? 

Khoản 2 Điều 22 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định như sau: 

Bộ luật Dân sự năm 2015 

Điều 22. Mất năng lực hành vi dân sự

...

2. Giao dịch dân sự của người mất năng lực hành vi dân sự phải do người đại diện theo pháp luật xác lập, thực hiện.

Người mất năng lực hành vi dân sự không thể tự mình tham gia hay xác lập giao dịch, vì vậy pháp luật quy định phải có người đại diện theo pháp luật thay mặt. Người đại diện có trách nhiệm bảo đảm giao dịch được thực hiện đúng lợi ích của người mất năng lực, tránh trường hợp bị lợi dụng hoặc xâm phạm quyền tài sản. Đây cũng là cơ chế bảo vệ đồng thời quyền của cá nhân yếu thế và tính an toàn pháp lý trong các giao dịch dân sự.

Tình huống giả định 

• Phát sinh giao dịch
  Ngày 01/9/2025, gia đình ông Nguyễn Văn Hùng (tỉnh Ninh Bình) cần bán mảnh đất do ông đứng tên để có kinh phí trang trải viện phí. Do ông Hùng đã bị Tòa án tuyên bố mất năng lực hành vi dân sự, giao dịch không thể do ông trực tiếp thực hiện.

• Người đại diện thực hiện
  Vợ ông là bà Trần Thị Hoa được Tòa án chỉ định làm người giám hộ hợp pháp. Bà Hoa thay mặt ông Hùng ký kết hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất với bên mua.

• Ý nghĩa pháp lý
  Hợp đồng chuyển nhượng có hiệu lực đầy đủ vì được xác lập bởi người đại diện theo pháp luật. Quy định này bảo đảm quyền lợi của ông Hùng, đồng thời tạo sự an toàn pháp lý cho các bên tham gia giao dịch.

Tình huống trên là tình huống không có thật, chỉ mang tính minh họa. 

3. Kết luận 

Mất năng lực hành vi dân sự là tình trạng pháp lý đặc biệt, được Tòa án tuyên bố dựa trên giám định y khoa, để bảo vệ người không thể tự kiểm soát hành vi. Trong mọi giao dịch, người đại diện theo pháp luật sẽ thay mặt thực hiện, bảo đảm lợi ích hợp pháp và tránh rủi ro cho cá nhân này. Quy định này góp phần duy trì công bằng và ổn định trong quan hệ dân sự.