Trong hoạt động tố tụng hình sự, việc xác định chính xác các tình tiết tăng nặng đóng vai trò quan trọng trong việc lượng hình. Một trong số các tình tiết đặc biệt được áp dụng là "phạm tội có tính chất chuyên nghiệp" – tình tiết không phổ biến nhưng lại có tác động lớn đến khung hình phạt. Vấn đề đặt ra là tình tiết này chỉ được áp dụng khi nào và liệu có phải lúc nào cũng được xem là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.
1. Khi nào bị coi là phạm tội chuyên nghiệp?
Tiểu mục 5.1 Mục 5 Nghị quyết 01/2006/NQ-HĐTP (hết hiệu lực 08/10/2021) quy định:
5. Về tình tiết "phạm tội có tính chất chuyên nghiệp" quy định tại điểm b khoản 1 Điều 48 và một số điều luật trong Phần các tội phạm của BLHS
5.1. Chỉ áp dụng tình tiết "phạm tội có tính chất chuyên nghiệp" khi có đầy đủ các điều kiện sau đây:
a. Cố ý phạm tội từ năm lần trở lên về cùng một tội phạm không phân biệt đã bị truy cứu trách nhiệm hình sự hay chưa bị truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc chưa được xóa án tích;
b. Người phạm tội đều lấy các lần phạm tội làm nghề sinh sống và lấy kết quả của việc phạm tội làm nguồn sống chính.
Ví dụ: A là một người không nghề nghiệp, chuyên sống bằng nguồn thu thập từ việc phạm tội. Trong một thời gian, A liên tiếp thực hiện năm vụ trộm cắp tài sản (tài sản chiếm đoạt được trong mỗi vụ có giá trị từ năm trăm ngàn đồng trở lên). Trong trường hợp này, A bị truy cứu trách nhiệm hình sự và phải bị áp dụng tình tiết định khung hình phạt "phạm tội có tính chất chuyên nghiệp".
Tình tiết “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp” không áp dụng rộng rãi mà chỉ dùng trong những trường hợp đặc biệt. Theo hướng dẫn từ Nghị quyết 01/2006/NQ-HĐTP của Hội đồng Thẩm phán Toà án Nhân dân tối cao, người phạm tội chỉ bị áp dụng tình tiết này khi có ít nhất 5 lần cố ý thực hiện cùng một loại tội phạm, bất kể đã bị xử lý hình sự hay chưa, miễn là vẫn còn trong thời hiệu hoặc chưa được xóa án tích. Điều kiện này nhằm phản ánh sự tái diễn có chủ đích, cho thấy bản thân người phạm tội không có ý định dừng hành vi nguy hiểm cho xã hội.
Không chỉ dừng lại ở số lần phạm tội, pháp luật còn yêu cầu phải có dấu hiệu chuyên sống bằng hành vi phạm tội, coi việc phạm tội là cách kiếm sống chính. Như vậy, không phải cứ phạm tội nhiều lần là được xem là phạm tội chuyên nghiệp, mà cần kết hợp cả hai điều kiện tần suất lặp lại và mục đích sống dựa vào việc phạm tội.
Sau khi Nghị quyết 01/2006/NQ-HĐTP hết hiệu lực, chưa có văn bản thay thế chung cho mọi tội danh. Tuy nhiên, một số văn bản chuyên ngành vẫn giữ nguyên nội dung tương tự, như Thông tư liên tịch 09/2011 (về tội tiêu thụ tài sản phạm pháp) hoặc Thông tư 17/2007 (về tội sản xuất trái phép chất ma túy). Điều này cho thấy, tiêu chí xác định phạm tội chuyên nghiệp vẫn còn giá trị tham khảo quan trọng trong thực tiễn áp dụng.
Ví dụ thực tế:
Người nhiều lần trộm xe máy bị xử phạt tù vì có tính chất chuyên nghiệp
Nguyễn Văn Hùng (SN 1986, trú tại xã Tứ Cường, huyện Thanh Miện, tỉnh Hải Dương) đã thực hiện 5 vụ trộm cắp xe máy chỉ trong vòng hơn 1 tháng. Mỗi lần gây án, Hùng đều sử dụng phương thức tương tự như lợi dụng sơ hở của người dân để trộm xe máy mang đi tiêu thụ lấy tiền chi tiêu cá nhân. Qua điều tra, cơ quan tố tụng xác định Hùng từng có 3 tiền án về tội trộm cắp tài sản và mới chấp hành xong án tù chưa đầy 2 năm. Việc bị cáo liên tục tái phạm, không có nghề nghiệp ổn định và sống chủ yếu bằng hành vi phạm tội cho thấy hành vi mang tính chất chuyên nghiệp. Tại phiên tòa sơ thẩm ngày 17/5/2024, Tòa án nhân dân huyện Thanh Miện tuyên phạt Nguyễn Văn Hùng 42 tháng tù giam theo điểm b khoản 1 Điều 173 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), đồng thời áp dụng tình tiết tăng nặng “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp” để làm căn cứ xác định mức hình phạt.
Nguồn: Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Hải Dương
2. Phạm tội chuyên nghiệp có là tình tiết tăng nặng không?
Điểm b khoản 1 và khoản 2 Điều 52 Bộ luật Hình sự 2015 quy định:
Điều 52. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
- Chỉ các tình tiết sau đây mới là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:
...
b) Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp;
...
2. Các tình tiết đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng.
Trong luật hình sự, có những tình tiết được coi là “tăng nặng”, tức là nếu có những tình tiết này thì mức hình phạt đối với người phạm tội có thể nặng hơn. Một trong số đó là phạm tội có tính chất chuyên nghiệp – hành vi phạm tội nhiều lần và sống nhờ vào hành vi phạm tội đó. Tuy nhiên, tình tiết này chỉ bị coi là tăng nặng nếu nó không phải là yếu tố cấu thành của tội danh hoặc là tình tiết định khung trong điều luật.
Nói cách khác, nếu điều luật đã dùng tình tiết “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp” để xác định khung hình phạt, thì không được dùng lại tình tiết này để tăng nặng lần nữa khi xét xử. Còn nếu điều luật không nhắc đến tình tiết này, thì tòa án có thể xem đây là yếu tố làm mức phạt nặng hơn.
Việc này nhằm tránh “cộng dồn” một tình tiết hai lần, đảm bảo nguyên tắc công bằng trong xét xử. Khi xem xét, cơ quan tiến hành tố tụng cần đánh giá kỹ hoàn cảnh, tội danh cụ thể để áp dụng đúng, không làm ảnh hưởng quyền lợi của bị cáo hoặc gây ra sự trùng lặp trong xử lý.
Ví dụ thực tế:
Đường dây buôn bán súng xuyên quốc gia bị triệt phá vì phạm tội có tính chất chuyên nghiệp
Công an tỉnh Hà Tĩnh đã triệt phá một đường dây buôn bán hơn 1.000 khẩu súng xuyên quốc gia do Vũ Anh Tú (SN 1993, trú tỉnh Ninh Bình) cùng 5 đối tượng khác cầm đầu. Đường dây này có quy mô đặc biệt lớn, hoạt động tinh vi tại ít nhất 15 tỉnh, thành phố trên cả nước, với sự phân công nhiệm vụ chặt chẽ như nhập khẩu linh kiện, "độ" súng, quảng cáo trên mạng xã hội, vận chuyển và tiêu thụ. Các đối tượng sử dụng tài khoản ảo, hình thức giao dịch COD, phân rã linh kiện vũ khí để qua mặt cơ quan chức năng.
Quá trình điều tra cho thấy nhóm này cung cấp vũ khí cho nhiều băng nhóm hình sự cộm cán, dẫn đến các vụ án đặc biệt nghiêm trọng như cướp tài sản có vũ trang và giết người ở Hưng Yên, Đà Nẵng và Bắc Giang. Một số đối tượng trong đường dây có đến 10 tiền án, thường xuyên mang theo súng, có dấu hiệu sẵn sàng chống trả khi bị bắt.
Cơ quan điều tra xác định đường dây của Vũ Anh Tú mang tính chất phạm tội chuyên nghiệp rõ rệt, với hoạt động có tổ chức, nhiều lần, thu lợi bất chính lớn, thủ đoạn che giấu cực kỳ tinh vi, phạm vi rộng khắp cả nước và xuyên biên giới. Việc triệt phá thành công chuyên án đã giúp ngăn chặn nguy cơ tội phạm có tổ chức sử dụng vũ khí quân dụng để gây án, đồng thời là lời cảnh báo đối với tình trạng mua bán và tàng trữ “hàng nóng” tràn lan hiện nay.
Nguồn: Báo Dân Trí
3. Kết luận
Việc xác định một người phạm tội có tính chất chuyên nghiệp cần dựa vào cả số lần phạm tội và mục đích sống bằng hành vi phạm pháp. Khi có đủ điều kiện, tình tiết này sẽ được áp dụng để đánh giá mức độ nguy hiểm của hành vi. Tuy nhiên, chỉ được xem là tình tiết tăng nặng nếu điều luật không dùng nó làm dấu hiệu định tội hoặc xác định khung hình phạt.
