Doanh nghiệp có vị trí độc quyền là gì?

Trong nền kinh tế thị trường, không phải lúc nào cũng tồn tại nhiều doanh nghiệp cùng tham gia cạnh tranh trong một lĩnh vực. Có những trường hợp một doanh nghiệp nắm giữ toàn bộ thị phần cung ứng hàng hóa, dịch vụ trên thị trường liên quan và không có đối thủ cạnh tranh trực tiếp. Pháp luật gọi đó là doanh nghiệp có vị trí độc quyền và đã có quy định cụ thể để xác định, kiểm soát trường hợp này.

1. Doanh nghiệp có vị trí độc quyền là gì?

Điều 25 Luật Cạnh tranh 2018 quy định như sau:

Luật Cạnh tranh 2018

Điều 25. Doanh nghiệp có vị trí độc quyền
Doanh nghiệp được coi là có vị trí độc quyền nếu không có doanh nghiệp nào cạnh tranh về hàng hóa, dịch vụ mà doanh nghiệp đó kinh doanh trên thị trường liên quan.

Một doanh nghiệp được coi là có vị trí độc quyền khi họ là đơn vị duy nhất cung cấp một loại hàng hóa hoặc dịch vụ trên thị trường cụ thể, không có đối thủ trực tiếp cạnh tranh. Việc không tồn tại bất kỳ doanh nghiệp nào khác tham gia vào cùng lĩnh vực sản phẩm hoặc dịch vụ khiến họ nắm toàn bộ thị phần cung ứng, tức là toàn quyền ảnh hưởng đến giá cả, sản lượng và điều kiện giao dịch.

Ví dụ thực tế

Ảnh: TỔNG CÔNG TY ĐIỆN LỰC MIỀN BẮC

• EVN độc quyền như thế nào?

  Trước năm 2006, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) nắm giữ toàn bộ nguồn phát điện. Hiện tại, EVN chỉ còn sở hữu trực tiếp và gián tiếp khoảng 37,6% tổng nguồn điện, phần còn lại được mua từ các nhà đầu tư khác như PVN, TKV và tư nhân. Tuy nhiên, EVN vẫn là người mua duy nhất trên thị trường bán buôn điện – đây là mô hình “single buyer”.

• EVN nắm độc quyền ở khâu truyền tải điện

  Hệ thống truyền tải điện quốc gia hiện do Tổng công ty truyền tải điện quốc gia (EVNNPT) – đơn vị thuộc EVN – đầu tư và vận hành. Đây là lĩnh vực độc quyền tự nhiên của Nhà nước, theo Luật Điện lực. Tuy Luật sửa đổi năm 2022 mở cửa cho tư nhân tham gia, thực tế đến nay vẫn chỉ có một nhà đầu tư tư nhân rót vốn vào một vài dự án.

• EVN vẫn chi phối khâu phân phối điện

  EVN thông qua các tổng công ty và điện lực địa phương đang phân phối điện cho khoảng 92% khách hàng trên cả nước. Dù từng thí điểm cổ phần hóa, khâu phân phối vẫn chưa xã hội hóa thành công vì lý do an sinh, đặc biệt ở khu vực nông thôn, vùng sâu vùng xa. Ở góc độ pháp lý, EVN có vai trò thống lĩnh thị trường, nhưng giá bán điện vẫn do Nhà nước điều tiết thông qua Bộ Công Thương và Chính phủ.

• Thị trường điện bán lẻ cạnh tranh vẫn chưa được vận hành

  Tuy đã vận hành thị trường phát điện cạnh tranh từ 2012, thị trường bán buôn còn dang dở, còn thị trường bán lẻ chưa triển khai. Giá điện vẫn chịu sự kiểm soát từ Nhà nước, chưa phản ánh đầy đủ chi phí thị trường. Điều này vừa giúp bình ổn, vừa gây khó khăn trong thu hút đầu tư mới, dẫn đến tình trạng EVN vừa mang danh độc quyền, vừa chịu lỗ lớn.

Nguồn: TỔNG CÔNG TY ĐIỆN LỰC MIỀN BẮC

2. Nhà nước kiểm soát doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực độc quyền bằng biện pháp nào?

Điều 28 Luật Cạnh tranh 2018 quy định như sau:

Luật Cạnh tranh 2018

Điều 28. Kiểm soát doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực độc quyền nhà nước
1. Nhà nước kiểm soát doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực độc quyền nhà nước bằng các biện pháp sau đây:

a) Quyết định giá mua, giá bán hàng hóa, dịch vụ thuộc lĩnh vực độc quyền nhà nước;
b) Quyết định số lượng, khối lượng, phạm vi thị trường của hàng hóa, dịch vụ thuộc lĩnh vực độc quyền nhà nước;
c) Định hướng, tổ chức các thị trường liên quan đến hàng hóa, dịch vụ thuộc lĩnh vực độc quyền nhà nước theo quy định của Luật này và quy định khác của pháp luật có liên quan.

2. Khi doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực độc quyền nhà nước thực hiện hoạt động kinh doanh khác ngoài lĩnh vực độc quyền nhà nước thì hoạt động kinh doanh đó của doanh nghiệp không chịu sự điều chỉnh quy định tại khoản 1 Điều này nhưng vẫn chịu sự điều chỉnh của quy định khác của Luật này.

Khi một doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực độc quyền nhà nước, ví dụ như điện lực, xăng dầu, truyền tải viễn thông thì mọi hoạt động về giá cả, sản lượng, phạm vi hoạt động đều phải tuân thủ theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Việc này nhằm đảm bảo không để doanh nghiệp lợi dụng vị thế độc quyền để áp đặt giá cao, giới hạn nguồn cung hoặc chiếm lĩnh thị trường một cách không công bằng.

Tình huống giả định

• Doanh nghiệp đề xuất mở rộng vùng cung cấp nước sạch

  Công ty Cổ phần Cấp nước Thành Nam, được giao nhiệm vụ cung cấp nước sinh hoạt cho toàn bộ phường Tân Lợi, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk, theo mô hình độc quyền tự nhiên. Năm 2025, doanh nghiệp này đề xuất mở rộng vùng phục vụ sang một số phường giáp ranh nhằm khai thác công suất tối đa của nhà máy.

• UBND tỉnh yêu cầu điều chỉnh phạm vi theo hướng dẫn của Bộ Xây dựng

  Dù doanh nghiệp chủ động xin mở rộng, UBND tỉnh Đắk Lắk yêu cầu doanh nghiệp giữ nguyên vùng cấp nước hiện tại cho đến khi có quy hoạch tổng thể được cập nhật. Căn cứ theo Điều 28 Luật Cạnh tranh 2018, việc mở rộng phạm vi hoạt động phải được Nhà nước phê duyệt, nhằm đảm bảo không tạo ra thế độc quyền vượt phạm vi kiểm soát.

• Doanh nghiệp chỉ được cung cấp thêm dịch vụ sau khi có quyết định chính thức

  Đến quý III/2025, sau khi Bộ Xây dựng điều chỉnh quy hoạch cấp nước, UBND tỉnh mới ban hành quyết định chính thức về phạm vi mới, đồng thời ấn định giá bán nước tối đa trong khu vực mở rộng. Doanh nghiệp phải tuân thủ đúng giá và khối lượng được quy định, không được áp dụng cơ chế thương lượng tự do như thị trường cạnh tranh.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

Kết luận

Doanh nghiệp có vị trí độc quyền là doanh nghiệp không có đối thủ cạnh tranh trên thị trường liên quan về sản phẩm hoặc dịch vụ mà mình cung cấp. Trường hợp này thường gặp trong các lĩnh vực thiết yếu như điện lực, truyền tải, viễn thông – nơi Nhà nước vẫn nắm vai trò chi phối. Để kiểm soát hoạt động của các doanh nghiệp độc quyền, pháp luật trao quyền cho Nhà nước trong việc quyết định giá, sản lượng và tổ chức thị trường nhằm đảm bảo cân bằng lợi ích giữa doanh nghiệp, người tiêu dùng và nền kinh tế.