Biện pháp tư pháp là một phần không thể thiếu trong hệ thống xử lý hình sự, nhằm khắc phục hậu quả của hành vi phạm tội và phòng ngừa nguy cơ tái phạm. Bộ luật Hình sự hiện hành đã quy định rõ các biện pháp tư pháp có thể áp dụng đối với cá nhân phạm tội như tịch thu, bồi thường, bắt buộc chữa bệnh. Bên cạnh đó, đối với pháp nhân thương mại, pháp luật cũng có những quy định riêng về biện pháp tư pháp như khôi phục tình trạng ban đầu hoặc áp dụng các biện pháp ngăn chặn hậu quả tiếp diễn.
1. Bộ luật Hình sự quy định những biện pháp tư pháp nào?
Theo Điều 46 Bộ luật Hình sự 2015, quy định:
Điều 46. Các biện pháp tư pháp
1. Biện pháp tư pháp đối với người phạm tội bao gồm:
a) Tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm;
b) Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi;
c) Bắt buộc chữa bệnh.
2. Biện pháp tư pháp đối với pháp nhân thương mại phạm tội bao gồm:
a) Tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm;
b) Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi;
c) Khôi phục lại tình trạng ban đầu;
d) Thực hiện một số biện pháp nhằm khắc phục, ngăn chặn hậu quả tiếp tục xảy ra.
Khác với hình phạt nhằm trừng trị, cải tạo người phạm tội, biện pháp tư pháp là công cụ hỗ trợ pháp lý nhằm xử lý hậu quả do hành vi phạm tội gây ra hoặc phòng ngừa những nguy cơ về sức khỏe, xã hội phát sinh từ hành vi đó. Theo quy định tại Điều 46 Bộ luật Hình sự, pháp luật Việt Nam hiện hành quy định 3 biện pháp tư pháp áp dụng với cá nhân phạm tội:
Thứ nhất, tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm. Đây là biện pháp nhằm loại bỏ các công cụ, phương tiện hoặc tài sản có được từ hành vi phạm tội.
Thứ hai, buộc bồi thường thiệt hại, trả lại tài sản hoặc công khai xin lỗi. Biện pháp này mang tính chất khắc phục hậu quả dân sự, đạo đức, yêu cầu người phạm tội khôi phục quyền lợi cho người bị hại như trả lại tài sản bị chiếm đoạt, bồi thường thiệt hại về sức khỏe, tài sản hoặc danh dự.
Thứ ba, bắt buộc chữa bệnh. Biện pháp này được áp dụng cho người phạm tội mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác làm mất khả năng nhận thức, điều khiển hành vi. Tòa án có thể ra quyết định buộc đưa người đó vào cơ sở y tế chuyên môn để chữa trị bắt buộc.
Tình huống giả định:
Áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh thay vì truy cứu trách nhiệm hình sự
-
Mắc bệnh tâm thần nhưng thực hiện hành vi nguy hiểm
Ông Nguyễn Văn Thành (58 tuổi), cư trú tại Phường Vinh Tân, TP. Vinh (Nghệ An), có tiền sử rối loạn hoang tưởng. Vào tháng 5/2025, trong lúc lên cơn bệnh, ông Thành dùng gậy đánh một người hàng xóm gây thương tích. -
Kết quả giám định và hướng xử lý
Cơ quan điều tra xác định hành vi có dấu hiệu phạm tội cố ý gây thương tích. Tuy nhiên, kết luận giám định pháp y tâm thần cho thấy ông Thành mất khả năng nhận thức và điều khiển hành vi tại thời điểm gây án. Trên cơ sở đó, Viện Kiểm sát không truy cứu trách nhiệm hình sự mà đề nghị Tòa án áp dụng biện pháp tư pháp. -
Quyết định áp dụng biện pháp tư pháp
TAND tỉnh Nghệ An đã ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh, căn cứ theo điểm c khoản 1 Điều 46 Bộ luật Hình sự 2015. Ông Thành được chuyển vào Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1 để điều trị, có giám sát.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Các biện pháp tư pháp áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội gồm những gì?
Theo Điều 47, 48 và khoản 1 Điều 82 Bộ luật Hình sự 2015, quy định:
Điều 47. Tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm
1. Việc tịch thu sung vào ngân sách nhà nước hoặc tịch thu tiêu hủy được áp dụng đối với:
a) Công cụ, phương tiện dùng vào việc phạm tội;
b) Vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác những thứ ấy mà có; khoản thu lợi bất chính từ việc phạm tội;
c) Vật thuộc loại Nhà nước cấm lưu hành.
2. Đối với vật, tiền bị người phạm tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép, thì không tịch thu mà trả lại cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp.
3. Vật, tiền là tài sản của người khác, nếu người này có lỗi trong việc để cho người phạm tội sử dụng vào việc thực hiện tội phạm, thì có thể bị tịch thu.
Điều 48. Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi
1. Người phạm tội phải trả lại tài sản đã chiếm đoạt cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp, phải sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại vật chất đã được xác định do hành vi phạm tội gây ra.
2. Trong trường hợp phạm tội gây thiệt hại về tinh thần, Tòa án buộc người phạm tội phải bồi thường về vật chất, công khai xin lỗi người bị hại.
...
Điều 82. Các biện pháp tư pháp áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội
1. Tòa án có thể quyết định áp dụng các biện tư pháp sau đây đối với pháp nhân thương mại phạm tội:
a) Các biện pháp tư pháp quy định tại Điều 47 và Điều 48 của Bộ luật này;
b) Buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu;
c) Buộc thực hiện một số biện pháp nhằm khắc phục, ngăn chặn hậu quả tiếp tục xảy ra.
...
Khác với cá nhân, khi một pháp nhân thương mại bị truy cứu trách nhiệm hình sự, ngoài hình phạt chính, tòa án có thể áp dụng các biện pháp tư pháp nhằm khắc phục thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra. Cụ thể:
Thứ nhất, áp dụng các biện pháp tư pháp tại Điều 47 và Điều 48.
Bao gồm tịch thu vật, tiền liên quan đến tội phạm; trả lại tài sản; buộc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi. Đây là những biện pháp cơ bản giống như áp dụng đối với cá nhân phạm tội, nhằm thu hồi lợi ích bất hợp pháp và khắc phục hậu quả.
Thứ hai, buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu.
Tòa án có thể yêu cầu pháp nhân hoàn trả lại hiện trạng ban đầu đã bị thay đổi do hành vi phạm tội ví dụ như tháo dỡ công trình xây dựng sai phép, khôi phục môi trường, hạ tầng bị phá hủy…
Thứ ba, buộc thực hiện các biện pháp ngăn chặn hậu quả tiếp diễn.
Tùy từng loại tội phạm, pháp luật cho phép Tòa án áp dụng các yêu cầu bắt buộc như khắc phục tình trạng ô nhiễm môi trường, lây lan dịch bệnh; buộc tái xuất, đưa ra khỏi lãnh thổ Việt Nam hàng hóa nhập khẩu trái phép hoặc xâm phạm sở hữu trí tuệ; buộc tiêu hủy hàng hóa độc hại, văn hóa phẩm trái pháp luật; buộc loại bỏ yếu tố vi phạm trên bao bì, phương tiện, hàng hóa; buộc thu hồi hàng hóa vi phạm đang lưu hành trên thị trường.
Tình huống giả định:
Pháp nhân bị buộc khôi phục môi trường do xả thải trái phép
-
Doanh nghiệp vi phạm quy định về xả thải công nghiệp
Công ty TNHH Dệt May Thiên An (trụ sở tại Phường Trường An, Thành phố Huế) bị phát hiện xả nước thải chưa qua xử lý ra sông An Cựu trong thời gian dài, gây ô nhiễm nguồn nước và ảnh hưởng đến hàng trăm hộ dân canh tác thủy sản. -
Khởi tố và xét xử pháp nhân thương mại
Cơ quan điều tra xác định hành vi xả thải trên cấu thành tội Gây ô nhiễm môi trường theo quy định tại Bộ luật Hình sự. Công ty Thiên An bị khởi tố với tư cách pháp nhân thương mại phạm tội. Tại phiên xét xử, Tòa án đã tuyên áp dụng hình phạt tiền, đồng thời kèm theo biện pháp tư pháp buộc khôi phục lại tình trạng môi trường ban đầu và buộc lắp đặt hệ thống xử lý nước thải đạt chuẩn. -
Biện pháp khắc phục hậu quả được thực thi
Công ty bị buộc xử lý toàn bộ lượng bùn thải tồn đọng, trồng lại thảm thực vật ven sông và chi trả tiền giám định môi trường. Các biện pháp được giám sát chặt chẽ bởi Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Thừa Thiên Huế.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
3. Kết luận
Các biện pháp tư pháp là công cụ pháp lý nhằm khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội gây ra, đồng thời đảm bảo tính nhân đạo trong xử lý hình sự. Bộ luật Hình sự hiện hành quy định 3 biện pháp tư pháp đối với cá nhân gồm tịch thu, bồi thường, và bắt buộc chữa bệnh. Đối với pháp nhân thương mại phạm tội, tòa án có thể áp dụng thêm các biện pháp đặc thù như khôi phục tình trạng ban đầu hoặc thực hiện biện pháp ngăn chặn hậu quả tiếp diễn.
