Bán hàng đa cấp có hợp pháp tại Việt Nam hay không?

Bán hàng đa cấp là một mô hình kinh doanh vừa tiềm năng vừa tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu không được kiểm soát chặt chẽ. Đây là lĩnh vực đã được pháp luật Việt Nam công nhận, nhưng chỉ hợp pháp khi đáp ứng đầy đủ điều kiện kinh doanh. Đồng thời, pháp luật cũng quy định rõ các hành vi bị nghiêm cấm nhằm ngăn chặn việc lợi dụng mô hình này để trục lợi bất chính và lừa đảo người tiêu dùng.

1. Bán hàng đa cấp có hợp pháp không?

Căn cứ vào khoản 1 Điều 3 Nghị định 40/2018/NĐ-CP về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp quy định cụ thể như sau:

Nghị định 40/2018/NĐ-CP

Điều 3. Giải thích từ ngữ
1. Kinh doanh theo phương thức đa cấp là hoạt động kinh doanh sử dụng mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh, trong đó, người tham gia được hưởng hoa hồng, tiền thưởng và lợi ích kinh tế khác từ kết quả kinh doanh của mình và của những người khác trong mạng lưới.

...

Bán hàng đa cấp là hình thức phân phối sản phẩm không qua đại lý hay cửa hàng mà thông qua mạng lưới cá nhân gọi là “người tham gia bán hàng đa cấp”. Họ được hưởng hoa hồng khi trực tiếp bán hàng cho người tiêu dùng và khi giới thiệu thêm người vào hệ thống. Tuy nhiên, trong mô hình hợp pháp, thu nhập chủ yếu phải đến từ việc bán hàng thật, không được dựa vào việc tuyển người để thu lợi.

Tình huống giả định

Công ty TNHH Thiên Phú là doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực thực phẩm chức năng và đã được cấp phép bán hàng đa cấp theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP. Công ty tổ chức các chương trình hội thảo, đào tạo để giới thiệu sản phẩm và mô hình kinh doanh đến người có nhu cầu tham gia. Người tham gia phải đăng ký và mua bộ sản phẩm ban đầu trị giá 3 triệu đồng, bao gồm sản phẩm thực tế và tài liệu hướng dẫn. Hệ thống trả hoa hồng được thiết kế minh bạch, dựa vào doanh số bán hàng thực tế, giảm dần theo từng cấp để tránh mở rộng mạng lưới ồ ạt.

Thiên Phú công bố rõ các quy tắc trả thưởng và điều kiện tham gia trong hợp đồng, đồng thời thực hiện báo cáo định kỳ với Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng. Công ty còn tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng bán hàng, kiến thức pháp lý và cách xây dựng hệ thống kinh doanh bền vững. Nhờ đó, Thiên Phú duy trì hoạt động minh bạch, tách biệt với mô hình đa cấp biến tướng, đảm bảo quyền lợi cho cả người tiêu dùng và người tham gia hệ thống.

(Đây là tình huống giả định dùng để minh họa)

2. Điều kiện để bán hàng đa cấp 

Căn cứ vào Điều 7 và Điều 28 Nghị định 40/2018/NĐ-CP yêu cầu hoạt động bán hàng đa cấp cần đáp ứng các quy định cụ thể như sau:

Nghị định 40/2018/NĐ-CP

Điều 7. Điều kiện đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp

1. Tổ chức đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp phải đáp ứng các điều kiện sau:

a) Là doanh nghiệp được thành lập tại Việt Nam theo quy định của pháp luật và chưa từng bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp;

b) Có vốn điều lệ từ 10 tỷ đồng trở lên;

c) Thành viên hợp danh đối với công ty hợp danh, chủ sở hữu đối với doanh nghiệp tư nhân hoặc công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên, thành viên đối với công ty trách nhiệm hữu hạn có từ hai thành viên trở lên, cổ đông sáng lập đối với công ty cổ phần, người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp không bao gồm tổ chức hoặc cá nhân từng giữ một trong các chức vụ nêu trên tại doanh nghiệp bán hàng đa cấp đã bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp theo quy định của Nghị định 42/2014/NĐ-CP ngày 14 tháng 5 năm 2014 của Chính phủ về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp và Nghị định này;

d) Ký quỹ tại một ngân hàng thương mại hoặc chi nhánh ngân hàng nước ngoài tại Việt Nam theo quy định tại khoản 2 Điều 50 Nghị định này;

đ) Có mẫu hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp, quy tắc hoạt động, kế hoạch trả thưởng, chương trình đào tạo cơ bản rõ ràng, minh bạch và phù hợp với quy định của Nghị định này;

e) Có hệ thống công nghệ thông tin quản lý mạng lưới người tham gia bán hàng đa cấp, trang thông tin điện tử để cung cấp thông tin về doanh nghiệp và hoạt động bán hàng đa cấp của doanh nghiệp;

g) Có hệ thống thông tin liên lạc để tiếp nhận, giải quyết thắc mắc, khiếu nại của người tham gia bán hàng đa cấp.

2. Doanh nghiệp đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp phải lập hồ sơ đề nghị cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp theo quy định tại Điều 9 Nghị định này và chịu trách nhiệm về tính hợp pháp của hồ sơ đó.

Điều 28. Điều kiện đối với người tham gia bán hàng đa cấp

1. Người tham gia bán hàng đa cấp là cá nhân có năng lực hành vi dân sự đầy đủ theo quy định của pháp luật.

2. Những trường hợp sau không được tham gia bán hàng đa cấp:

a) Người đang chấp hành hình phạt tù hoặc có tiền án về các tội sản xuất, buôn bán hàng giả, sản xuất, buôn bán hàng cấm, quảng cáo gian dối, lừa dối khách hàng, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, chiếm giữ trái phép tài sản, tội vi phạm quy định về kinh doanh theo phương thức đa cấp;

b) Người nước ngoài không có giấy phép lao động tại Việt Nam do cơ quan có thẩm quyền cấp trừ trường hợp được miễn theo quy định của pháp luật;

c) Người tham gia bán hàng đa cấp đã từng bị xử phạt do vi phạm các quy định tại khoản 2, khoản 3 và khoản 4 Điều 5 Nghị định này mà chưa hết thời hạn được coi là chưa bị xử lý vi phạm hành chính;

d) Cá nhân quy định tại điểm c khoản 1 Điều 7 Nghị định này;

đ) Cán bộ, công chức theo quy định của pháp luật về cán bộ, công chức.

Bán hàng đa cấp là hình thức kinh doanh hợp pháp nếu tuân thủ đúng quy định pháp luật. Theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP, doanh nghiệp phải đăng ký và được Bộ Công Thương cấp giấy chứng nhận. Sản phẩm kinh doanh phải có nguồn gốc rõ ràng, không thuộc danh mục cấm. Người tham gia phải ký hợp đồng bằng văn bản, được đào tạo trước khi hoạt động và chỉ được nhận hoa hồng dựa trên doanh số bán hàng thực tế. Doanh nghiệp cũng phải giám sát hoạt động của mạng lưới để kịp thời xử lý sai phạm. Cá nhân tham gia phải đủ 18 tuổi, có năng lực hành vi dân sự và không có tiền án liên quan đến lừa đảo hay vi phạm kinh tế.

Tình huống giả định

Công ty TNHH Thịnh Vượng hoạt động trong lĩnh vực phân phối thực phẩm chức năng, vitamin và thiết bị y tế gia đình. Nhằm mở rộng thị trường, công ty triển khai mô hình bán hàng đa cấp và đã được Bộ Công Thương cấp giấy chứng nhận theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP. Mọi hoạt động được xây dựng minh bạch: người tham gia phải hoàn thành khóa đào tạo miễn phí, ký hợp đồng bằng văn bản, và chỉ được hưởng hoa hồng từ doanh số bán hàng thực tế. Công ty không thu phí gia nhập, không trả thưởng khi chỉ giới thiệu người mới, đồng thời thiết lập cơ chế giám sát nội bộ và yêu cầu tuân thủ pháp luật. Nhờ triển khai đúng quy định, Thịnh Vượng được đánh giá là đơn vị bán hàng đa cấp hợp pháp, góp phần tạo việc làm và thúc đẩy thị trường tiêu dùng bền vững.

(Đây là tình huống giả định để minh họa)

3. Những hành vi nào bị pháp luật cấm trong mô hình bán hàng đa cấp?

Căn cứ khoản 1 Điều 5 Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định về các hành vi bị pháp luật cấm cụ thể như sau:

Nghị định 40/2018/NĐ-CP

Điều 5. Những hành vi bị cấm trong hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp

1. Cấm doanh nghiệp bán hàng đa cấp thực hiện những hành vi sau đây:

a) Yêu cầu người khác phải đặt cọc hoặc nộp một khoản tiền nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp;

b) Yêu cầu người khác phải mua một số lượng hàng hóa nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp;

c) Cho người tham gia bán hàng đa cấp nhận tiền hoặc lợi ích kinh tế khác từ việc giới thiệu người khác tham gia vào hoạt động bán hàng đa cấp mà không phải từ việc mua, bán hàng hóa của người được giới thiệu đó;

d) Từ chối chi trả không có lý do chính đáng các khoản hoa hồng, tiền thưởng hay lợi ích kinh tế khác mà người tham gia bán hàng đa cấp có quyền hưởng;

đ) Cung cấp thông tin gian dối về kế hoạch trả thưởng, về lợi ích của việc tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp;

e) Cung cấp thông tin gian dối, gây nhầm lẫn về tính năng, công dụng của hàng hóa hoặc hoạt động của doanh nghiệp thông qua báo cáo viên, đào tạo viên tại hội nghị, hội thảo, đào tạo hoặc thông qua tài liệu của doanh nghiệp;

g) Duy trì nhiều hơn một hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp, vị trí kinh doanh đa cấp, mã số kinh doanh đa cấp hoặc các hình thức khác tương đương đối với cùng một người tham gia bán hàng đa cấp;

h) Thực hiện khuyến mại sử dụng mạng lưới gồm nhiều cấp, nhiều nhánh mà trong đó người tham gia chương trình khuyến mại có nhiều hơn một vị trí, mã số hoặc các hình thức tương đương khác;

i) Tổ chức các hoạt động trung gian thương mại theo quy định của pháp luật thương mại nhằm phục vụ cho việc duy trì, mở rộng và phát triển mạng lưới bán hàng đa cấp;

k) Tiếp nhận hoặc chấp nhận đơn hoặc bất kỳ hình thức văn bản nào khác của người tham gia bán hàng đa cấp, trong đó, người tham gia bán hàng đa cấp tuyên bố từ bỏ một phần hoặc toàn bộ các Bắt buộc người muốn tham gia phải nộp tiền, đặt cọc, hoặc mua lượng lớn hàng hóa;

...

Trong mô hình bán hàng đa cấp, không phải doanh nghiệp nào cũng được tự ý hoạt động. Nếu một công ty có những hành vi như nói sai sự thật để dụ dỗ người khác tham gia, kinh doanh đa cấp khi chưa có giấy phép, hoặc bán những mặt hàng bị cấm như thuốc chữa bệnh không rõ nguồn gốc, hóa chất độc hại, hay phần mềm lậu,..., thì đó là những hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng. 

Bên cạnh đó, hoạt động bán hàng đa cấp mà không có giấy phép của Bộ Công Thương cũng là hành vi làm trái quy định. Pháp Luật Việt Nam quy định rõ rằng bất kỳ công ty nào muốn kinh doanh đa cấp đều phải đăng ký, được xét duyệt và cấp phép. Nếu bị phát hiện có những hành vi như trên, công ty có thể bị phạt tiền rất nặng, bị rút giấy phép hoạt động, hoặc nghiêm trọng hơn là bị truy cứu trách nhiệm hình sự. 

Tình huống giả định:

Công ty TNHH Hưng Phát kinh doanh thực phẩm chức năng và mỹ phẩm nhưng chưa được cấp phép hoạt động bán hàng đa cấp theo quy định tại Nghị định 40/2018/NĐ-CP. Dù vậy, công ty vẫn tổ chức nhiều hội thảo như “Khởi nghiệp cùng Hưng Phát”, kêu gọi người tham gia mua “bộ sản phẩm khởi nghiệp” trị giá 4 triệu đồng, đồng thời khuyến khích tuyển thêm người để hưởng hoa hồng từ 10% đến 20%. Hình thức này thực chất là triển khai mô hình đa cấp trái phép trên phạm vi rộng, đánh vào tâm lý muốn làm giàu nhanh của người tham dự.

Hoạt động của Hưng Phát vi phạm nghiêm trọng nhiều quy định pháp luật như: chưa có giấy phép (khoản 1 Điều 5), yêu cầu mua hàng để gia nhập (khoản 2), cam kết thu nhập dễ gây hiểu lầm (khoản 6), và chi trả hoa hồng chỉ vì tuyển người mới mà không dựa trên tiêu thụ sản phẩm (khoản 4). Theo Nghị định 98/2020/NĐ-CP, hành vi này có thể bị xử phạt hành chính lên đến 100 triệu đồng và đình chỉ hoạt động. Cơ quan xử lý là Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng hoặc Sở Công Thương địa phương nơi diễn ra vi phạm.

(Đây là tình huống giả định dùng để minh họa)

Kết luận

Bán hàng đa cấp được xem là một mô hình kinh doanh hoàn toàn hợp pháp tại Việt Nam, những mô hình đa cấp thực tế thường gặp là mô hình mà những người tham gia cố tình thay đổi bản chất để trục lợi cho bản thân. Để có thể thực hiện mô hình kinh doanh đa cấp thì cần đáp ứng được các điều kiện về việc đăng ký đối với bán hàng đa cấp và người tham gia phải bảo đảm đáp ứng được các điều kiện luật quy định đối với người tham gia mô hình đa cấp. Ngoài ra, pháp luật cũng quy định rõ những hành vi bị nghiêm cấm khi kinh doanh mô hình đa cấp.