Án lệ giữ vai trò quan trọng trong việc giúp Tòa án áp dụng pháp luật một cách thống nhất và hợp lý khi giải quyết các vụ án. Không phải bản án nào cũng có thể trở thành án lệ mà cần đáp ứng những tiêu chí cụ thể do Tòa án nhân dân tối cao ban hành. Trước khi được công bố chính thức, án lệ phải trải qua quá trình lấy ý kiến từ các chuyên gia, cơ quan, tổ chức và cá nhân có liên quan.
1. Án lệ là gì? Tiêu chí nào để lựa chọn một bản án thành án lệ?
Điều 1 và Điều 2 Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP quy định:
Điều 1. Án lệ
Án lệ là những lập luận, phán quyết trong bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án về một vụ việc cụ thể được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao lựa chọn và được Chánh án Tòa án nhân dân tối cao công bố là án lệ để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử.
Điều 2. Tiêu chí lựa chọn án lệ
Án lệ được lựa chọn phải đáp ứng các tiêu chí sau đây:
1. Có giá trị làm rõ quy định của pháp luật còn có cách hiểu khác nhau, phân tích, giải thích các vấn đề, sự kiện pháp lý và chỉ ra nguyên tắc, đường lối xử lý, quy phạm pháp luật cần áp dụng trong một vụ việc cụ thể hoặc thể hiện lẽ công bằng đối với những vấn đề chưa có điều luật quy định cụ thể;
2. Có tính chuẩn mực;
3. Có giá trị hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử.
Án lệ được xem là nguồn tham khảo chính thức trong hoạt động xét xử tại Việt Nam, dù không có giá trị bắt buộc tuyệt đối như văn bản pháp luật. Việc hình thành án lệ là nhằm giúp định hướng áp dụng pháp luật thống nhất trong những trường hợp mà quy định pháp luật còn chưa rõ ràng, chưa có hướng dẫn chi tiết, hoặc chưa từng có tiền lệ xét xử trước đó.
Không phải bất kỳ bản án nào cũng có thể trở thành án lệ. Một bản án chỉ được chọn làm án lệ nếu hội đủ 3 tiêu chí:
Thứ nhất, bản án đó phải giúp làm rõ quy định pháp luật còn mơ hồ hoặc thể hiện được nguyên tắc xử lý phù hợp với thực tiễn trong các trường hợp chưa được luật điều chỉnh cụ thể. Tức là án lệ cần thể hiện được lập luận pháp lý rõ ràng, chỉ ra cách hiểu, cách áp dụng quy phạm cụ thể trong hoàn cảnh khác nhau.
Thứ hai, bản án đó phải có tính chuẩn mực - tức là lập luận, cách xử lý trong vụ việc được đánh giá là hợp lý, công bằng, phản ánh đúng bản chất pháp lý và được chấp nhận rộng rãi trong giới chuyên môn.
Thứ ba, nó phải có giá trị hướng dẫn, có khả năng áp dụng lại trong những trường hợp tương tự, qua đó giúp các Tòa án khác xử lý thống nhất các vụ án có tình tiết gần giống.
Việc xây dựng án lệ không nhằm thay thế quy định của luật, mà để hỗ trợ việc vận dụng luật trong thực tiễn được chính xác hơn. Điều này rất cần thiết trong bối cảnh pháp luật còn có nhiều điểm chưa được giải thích rõ hoặc chưa theo kịp thực tiễn phát sinh.
Ví dụ thực tế:
Án lệ số 01/2016/AL
Án lệ số 01/2016/AL được trích từ Quyết định giám đốc thẩm về vụ án Đồng Xuân Phương, người đã thuê người khác gây thương tích cho đồng nghiệp để trả thù cá nhân. Phương chỉ yêu cầu đâm vào tay, chân nạn nhân chứ không có ý định giết người.
Người được thuê thực hiện đúng yêu cầu, đâm hai nhát vào đùi nạn nhân. Tuy nhiên, do vết thương trúng động mạch gây mất máu cấp, nạn nhân tử vong. Tòa sơ thẩm và phúc thẩm tuyên Phương phạm tội “Giết người” và xử phạt tù chung thân.
Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao nhận định hậu quả chết người nằm ngoài ý chí chủ quan của Phương. Bị cáo chỉ yêu cầu gây thương tích và không muốn tước đoạt tính mạng nạn nhân. Do đó, hành vi chỉ cấu thành tội “Cố ý gây thương tích dẫn đến chết người”.
Nội dung án lệ khẳng định nếu người chủ mưu chỉ có ý định thuê người khác gây thương tích, người thực hiện làm đúng yêu cầu, thì chủ mưu chỉ chịu trách nhiệm về tội cố ý gây thương tích kể cả khi hậu quả chết người xảy ra ngoài ý muốn. Án lệ này đã đáp ứng đầy đủ các tiêu chí được lựa chọn theo Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP gồm làm rõ cách phân định trách nhiệm hình sự giữa hai tội danh dễ nhầm lẫn, có tính chuẩn mực và có giá trị hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử.
Nguồn: Tòa án nhân dân tối cao
2. Việc lấy ý kiến trước khi công bố án lệ được thực hiện ra sao?
Điều 4 Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP quy định:
Điều 4. Lấy ý kiến đối với bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành án lệ
1. Bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành án lệ, nội dung đề xuất là án lệ, dự thảo án lệ phải được đăng tải trên Cổng thông tin điện tử của Tòa án nhân dân tối cao để các Tòa án, chuyên gia, nhà khoa học, nhà hoạt động thực tiễn, cá nhân, cơ quan, tổ chức quan tâm tham gia ý kiến, trừ trường hợp hướng dẫn tại các điểm b, c và d khoản 2 Điều 6 của Nghị quyết này.
Ý kiến góp ý được gửi về Tòa án nhân dân tối cao. Thời gian lấy ý kiến góp ý là 30 ngày kể từ ngày đăng tải.
2. Trên cơ sở kết quả lấy ý kiến rộng rãi đối với các bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành án lệ, nội dung đề xuất là án lệ, dự thảo án lệ, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao xem xét, quyết định việc lấy ý kiến của Hội đồng tư vấn án lệ. Việc lấy ý kiến của Hội đồng tư vấn án lệ được thực hiện theo hướng dẫn tại khoản 2 và khoản 3 Điều 5 của Nghị quyết này.
Quy trình lựa chọn án lệ không đơn thuần là một quyết định nội bộ của Tòa án nhân dân tối cao, mà phải được thực hiện theo hướng dân chủ, minh bạch và có sự tham gia góp ý từ nhiều phía. Việc lấy ý kiến là bước bắt buộc trong quy trình xây dựng án lệ nhằm đảm bảo rằng nội dung của án lệ được xem xét kỹ lưỡng, có cơ sở khoa học và thực tiễn vững chắc, và quan trọng nhất là nhận được sự đồng thuận rộng rãi.
Sau khi bản án hoặc quyết định được đề xuất làm án lệ, nội dung đề xuất sẽ được đăng công khai trên Cổng thông tin điện tử của Tòa án nhân dân tối cao. Tại đây, các thẩm phán, chuyên gia pháp lý, luật sư, nhà nghiên cứu, cá nhân và tổ chức có thể đưa ra ý kiến góp ý trong vòng 30 ngày. Những ý kiến này sẽ được tập hợp lại làm cơ sở để Chánh án Tòa án nhân dân tối cao xem xét việc lấy ý kiến chính thức từ Hội đồng tư vấn án lệ - cơ quan có nhiệm vụ đánh giá, phản biện nội dung án lệ trước khi quyết định công bố.
Mục tiêu của quy trình này là bảo đảm tính khách quan và chuẩn mực của án lệ, tránh tình trạng lựa chọn cảm tính hoặc bỏ sót những rủi ro pháp lý tiềm ẩn. Việc tham vấn cộng đồng chuyên môn và xã hội cũng góp phần nâng cao tính minh bạch và uy tín cho án lệ khi được đưa vào áp dụng trong hệ thống xét xử.
Tình huống giả định:
Một bản án được đề xuất làm án lệ được lấy ý kiến công khai
Sau khi xét xử giám đốc thẩm một vụ án dân sự có tình tiết mới về việc phân chia di sản thừa kế giữa con riêng và con nuôi, Tòa án nhân dân tối cao đánh giá phán quyết của Hội đồng Thẩm phán có giá trị làm rõ một điểm pháp luật chưa được quy định cụ thể trong Bộ luật Dân sự.
Tòa án sau đó đã đề xuất nội dung lập luận trong bản án này làm án lệ và đăng tải công khai trên Cổng thông tin điện tử của TANDTC. Trong vòng 30 ngày, nhiều ý kiến phản biện từ giảng viên luật, thẩm phán cấp cao và luật sư được gửi về – phần lớn đồng thuận nhưng cũng có một số ý kiến đề xuất làm rõ thêm một số thuật ngữ pháp lý.
Dựa trên tổng hợp ý kiến, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao quyết định lấy ý kiến Hội đồng tư vấn án lệ trước khi thông qua và công bố chính thức bản án này là án lệ. Quy trình này thể hiện rõ tính công khai, minh bạch và học thuật trong lựa chọn án lệ.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận:
Án lệ là những lập luận và phán quyết có giá trị định hướng trong xét xử, được lựa chọn từ các bản án đã có hiệu lực pháp luật. Một bản án chỉ có thể trở thành án lệ nếu đáp ứng đầy đủ các tiêu chí về tính định hướng, tính chuẩn mực và khả năng áp dụng thống nhất. Trước khi được công bố, án lệ phải trải qua quy trình lấy ý kiến từ nhiều chủ thể chuyên môn và xã hội trong thời hạn 30 ngày, nhằm bảo đảm tính minh bạch, chính xác và phù hợp với thực tiễn xét xử.
