Người thừa kế không bắt buộc phải nhận phần tài sản được để lại nếu không có nhu cầu hoặc không muốn tiếp nhận nghĩa vụ kèm theo. Tuy nhiên, việc từ chối chỉ được pháp luật công nhận nếu thực hiện đúng thời điểm, đúng hình thức và không nhằm trốn tránh nghĩa vụ tài sản. Đồng thời, văn bản từ chối phải được lập đúng thủ tục được quy định trong luật.
1. Được từ chối nhận di sản khi nào?
Điều 620 Bộ luật Dân sự 2015 quy định cụ thể như sau:
Điều 620. Từ chối nhận di sản
1. Người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác.
2. Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản và gửi đến người quản lý di sản, những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia di sản để biết.
3. Việc từ chối nhận di sản phải được thể hiện trước thời điểm phân chia di sản.
Theo quy định tại Điều 620 Bộ luật Dân sự năm 2015, người được chỉ định hoặc theo pháp luật có quyền thừa kế tài sản của người đã mất có thể lựa chọn không nhận phần di sản ấy nếu không có nhu cầu hoặc không mong muốn tiếp nhận tài sản kèm theo các nghĩa vụ phát sinh. Tuy nhiên, nếu hành vi từ chối nhằm mục đích né tránh nghĩa vụ với người khác, thì dù có làm đúng thủ tục, việc từ chối đó vẫn bị coi là trái luật và không được công nhận.
Để việc từ chối hợp pháp, người thừa kế bắt buộc phải lập thành văn bản, có nội dung rõ ràng thể hiện ý chí từ chối và gửi văn bản đó đến những chủ thể liên quan. Các chủ thể này bao gồm người đang quản lý di sản, những người cùng hàng thừa kế khác, và người hoặc cơ quan được giao nhiệm vụ phân chia di sản.
Người thừa kế chỉ có thể từ chối hợp pháp nếu thực hiện việc này trước thời điểm di sản được chia cho các bên. Nếu sau thời điểm đó mới thể hiện mong muốn từ chối thì quyền này không còn được pháp luật công nhận.
Tình huống giả định
Bà Nguyễn Thị Kim Loan qua đời vào tháng 01 năm 2024, để lại di sản là một căn nhà tại Quận Bình Thạnh, Thành phố Hồ Chí Minh và một khoản tiền tiết kiệm trị giá 600 triệu đồng. Theo di chúc, con gái bà là Nguyễn Thị Mỹ Lệ (32 tuổi, ngụ Quận 3, TP. HCM) và con trai là Nguyễn Hoàng Phú (35 tuổi, hiện sinh sống tại Hoa Kỳ) là những người thừa kế toàn bộ tài sản. Tuy nhiên, vào thời điểm này, chị Lệ đang bị kiện đòi nợ với số tiền hơn 800 triệu đồng do kinh doanh thua lỗ. Lo sợ rằng nếu nhận di sản thì toàn bộ tài sản thừa kế sẽ bị cưỡng chế thi hành án để thanh toán khoản nợ, chị Lệ đã chủ động lập văn bản từ chối nhận di sản và gửi đến anh Phú – người được ủy quyền quản lý tạm thời toàn bộ di sản tại Việt Nam – cũng như gửi đến văn phòng công chứng và người được Tòa án phân công thực hiện việc phân chia tài sản.
Tuy nhiên, khi giải quyết vụ án dân sự liên quan đến khoản nợ trên, bên nguyên đơn (chủ nợ) yêu cầu Tòa án tuyên văn bản từ chối di sản là vô hiệu vì cho rằng chị Lệ đang cố tình tẩu tán tài sản. Hội đồng xét xử sau khi xác minh cho rằng chị Lệ lập văn bản từ chối hợp lệ, đúng thời điểm và hoàn toàn trước khi phân chia di sản, đồng thời các nghĩa vụ tài sản đang tranh chấp chưa được xác lập rõ ràng vào thời điểm đó. Do vậy, văn bản từ chối vẫn có giá trị pháp lý và chị Lệ không phải nhận phần thừa kế từ mẹ mình.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Văn bản từ chối nhận di sản có cần công chứng?
Điều 642 Bộ luật Dân sự 2005 quy định như sau:
Điều 642. Từ chối nhận di sản
...
2. Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản; người từ chối phải báo cho những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia di sản, cơ quan công chứng hoặc ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi có địa điểm mở thừa kế về việc từ chối nhận di sản.
...
Điều 620 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 620. Từ chối nhận di sản
...
2. Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản và gửi đến người quản lý di sản, những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia di sản để biết.
...
Hiện nay, pháp luật không còn bắt buộc người từ chối nhận di sản phải thực hiện thủ tục công chứng hoặc chứng thực văn bản như quy định trước đây. Cụ thể, theo Điều 642 Bộ luật Dân sự 2005, việc từ chối nhận di sản không chỉ phải lập thành văn bản, mà còn phải thông báo cho cơ quan công chứng hoặc Ủy ban nhân dân cấp xã nơi mở thừa kế. Tuy nhiên, quy định này đã được bãi bỏ trong Bộ luật Dân sự 2015.
Theo Điều 620 Bộ luật Dân sự 2015, người từ chối nhận di sản vẫn phải lập thành văn bản, nhưng chỉ cần gửi văn bản này đến người quản lý di sản, các đồng thừa kế và người được giao nhiệm vụ phân chia di sản. Pháp luật không còn yêu cầu công chứng hoặc chứng thực văn bản từ chối, trừ khi người từ chối có yêu cầu.
Tình huống giả định
Bà Nguyễn Thị Hồng Ánh (63 tuổi, trú tại Quận Phú Nhuận, Thành phố Hồ Chí Minh) là con gái lớn của cụ Nguyễn Văn Trường. Sau khi cụ Trường qua đời vào đầu năm 2024, để lại di sản gồm 2 căn nhà, khoản tiết kiệm lớn và cổ phần trong công ty gia đình, di chúc được công chứng năm 2021 xác định chia đều tài sản cho ba người con. Tuy nhiên, do từng được cha hỗ trợ vốn lớn để lập nghiệp và đã có điều kiện kinh tế ổn định, bà Ánh chủ động tìm đến luật sư để được tư vấn thủ tục từ chối nhận phần di sản của mình nhằm nhường lại cho hai người em.
Văn bản từ chối nhận di sản được bà Ánh gửi trực tiếp cho ông Nguyễn Văn Hòa (người quản lý di sản theo di chúc), đồng thời sao gửi đến bà Nguyễn Thị Minh Tâm và văn phòng công chứng đang giải quyết thủ tục. Mặc dù pháp luật không bắt buộc công chứng hay chứng thực, bà Ánh vẫn ký trước mặt hai người làm chứng và kèm theo bản sao chứng minh nhân dân để bảo đảm minh bạch.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo.)
Kết luận
Việc từ chối nhận di sản là quyền cá nhân được luật thừa nhận, nhưng không thể thực hiện tùy tiện. Phải từ chối trước khi phân chia tài sản và bằng văn bản gửi đến đúng đối tượng. Người thừa kế không thể từ chối nếu nhằm mục đích là trốn tránh nghĩa vụ tài sản. Đồng thời, văn bản từ chối nhận di sản không cần công chứng, chứng thực.
