Trong đời sống văn hóa của người Việt, việc thờ cúng tổ tiên tại nhà thờ dòng họ là nét tín ngưỡng truyền thống mang giá trị tinh thần sâu sắc, được duy trì qua nhiều thế hệ. Dù vậy, không phải ai cũng rõ hoạt động này có cần phải đăng ký với chính quyền địa phương hay không. Ngoài ra, việc tổ chức thờ cúng tại nhà thờ dòng họ cũng cần tuân thủ những nguyên tắc và trách nhiệm pháp lý nhất định theo quy định của pháp luật.
1. Thờ cúng tổ tiên trong nhà thờ dòng họ có cần đăng ký với cơ quan nhà nước không?
Khoản 1 Điều 12 Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016 quy định như sau:
Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016
Điều 12. Đăng ký hoạt động tín ngưỡng
1. Hoạt động tín ngưỡng của cơ sở tín ngưỡng phải được đăng ký, trừ cơ sở tín ngưỡng là nhà thờ dòng họ.
...
Theo quy định trên, pháp luật Việt Nam công nhận nhà thờ dòng họ là một loại hình cơ sở tín ngưỡng dân gian, nhưng không bắt buộc phải thực hiện thủ tục đăng ký hoạt động với chính quyền cấp xã như các cơ sở tín ngưỡng thông thường. Điều này phản ánh chính sách pháp lý linh hoạt và tôn trọng truyền thống gia tộc – văn hóa đặc thù của người Việt.
Tuy vậy, “miễn đăng ký” không đồng nghĩa với “tự do tuyệt đối”. Nếu hoạt động tại nhà thờ dòng họ có yếu tố mở rộng như: tổ chức lễ hội lớn, mời người nước ngoài, xây dựng cơ sở vật chất lớn ảnh hưởng đến cộng đồng… thì vẫn có thể bị quản lý hoặc yêu cầu đăng ký bổ sung dưới hình thức khác theo quy định pháp luật liên quan.
Tình huống giả định
Họ Trần tại xã Yên Phú, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên có một nhà thờ dòng họ truyền thống đã tồn tại hơn 100 năm, là nơi con cháu trong tộc thường tụ họp vào các dịp giỗ Tổ, lễ xuân, và rằm tháng Bảy. Mỗi năm, đại diện dòng họ là ông Trần Văn Hùng – trưởng tộc – tổ chức lễ cúng giỗ tổ tiên với quy mô vừa phải trong nội bộ gia tộc, không phát loa ngoài, không kêu gọi quyên góp hay hoạt động tôn giáo công cộng.
Trong một đợt kiểm tra quản lý tín ngưỡng tại địa phương, một cán bộ xã đặt câu hỏi về việc nhà thờ dòng họ có đăng ký hoạt động tín ngưỡng hay chưa. Ông Hùng lo lắng và hỏi chính quyền liệu lễ cúng tổ tiên của gia tộc có đang vi phạm pháp luật.
Sau khi rà soát, Ủy ban nhân dân xã Yên Phú xác nhận: nhà thờ dòng họ là loại hình được miễn đăng ký theo khoản 1 Điều 12 Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016, và việc tổ chức lễ cúng tổ tiên nội bộ không cần thủ tục hành chính nào. Tuy nhiên, chính quyền cũng lưu ý nếu sau này có tổ chức lễ hội quy mô lớn, mời khách bên ngoài hoặc tổ chức hoạt động có yếu tố tôn giáo ngoài phạm vi dòng họ thì cần thông báo hoặc xin phép theo quy định pháp luật khác.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Thờ cúng tổ tiên trong nhà thờ dòng họ cần tuân thủ điều gì?
Điều 9 và Điều 10 Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016 quy định như sau:
Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016
Điều 9. Nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân trong thực hiện quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo
1. Tổ chức, cá nhân tham gia hoạt động tín ngưỡng, hoạt động tôn giáo phải tuân thủ Hiến pháp, Luật này và quy định khác của pháp luật có liên quan.
2. Chức sắc, chức việc, nhà tu hành, người đại diện, ban quản lý cơ sở tín ngưỡng có trách nhiệm hướng dẫn tín đồ, người tham gia hoạt động tín ngưỡng, hoạt động tôn giáo thực hiện đúng quy định pháp luật.
Điều 10. Nguyên tắc hoạt động tín ngưỡng, hoạt động tôn giáo
1. Bảo đảm quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo và quyền không tín ngưỡng, tôn giáo.
2. Không xâm phạm đạo đức xã hội, sức khỏe cộng đồng, môi trường; không vi phạm an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội.
3. Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc.
Theo các quy định trên, hoạt động thờ cúng tổ tiên – dù mang tính truyền thống và được miễn đăng ký tại nhà thờ dòng họ – vẫn phải tuân thủ nghiêm chỉnh các quy định pháp luật. Điều này bao gồm các yêu cầu cơ bản như: giữ gìn thuần phong mỹ tục, không gây ảnh hưởng đến môi trường sống, an toàn công cộng, không lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi, và không tổ chức hoạt động có yếu tố mê tín dị đoan.
Đặc biệt, người đại diện nhà thờ dòng họ có trách nhiệm hướng dẫn các thành viên trong gia tộc thực hiện nghi lễ đúng quy định, không để xảy ra mất trật tự, lạm dụng rượu bia, hoặc biến hoạt động thờ cúng thành hình thức tổ chức trái phép gây mất an ninh.
Tình huống giả định
Gia tộc họ Nguyễn tại xã Phú Long, huyện Bình Đại, tỉnh Bến Tre tổ chức lễ giỗ tổ hàng năm vào ngày 10 tháng 3 âm lịch tại nhà thờ dòng họ. Người đại diện tổ chức là ông Nguyễn Văn Lộc, trưởng tộc, đồng thời là người đứng ra chuẩn bị lễ nghi và phân công con cháu tham gia.
Năm 2025, trong lễ cúng tổ, một số người trong họ tự ý mang theo loa kéo, bật nhạc lớn ngoài sân nhà thờ gây ồn ào, ảnh hưởng đến khu dân cư xung quanh. Ngoài ra, một vài người lợi dụng dịp tụ họp để bán hàng hóa mang yếu tố tâm linh và tổ chức chơi lô tô trá hình với danh nghĩa “vui xuân họ tộc”.
Sự việc được Ủy ban nhân dân xã Phú Long ghi nhận qua phản ánh từ người dân. Sau khi kiểm tra, chính quyền không xử phạt lễ cúng tổ tiên – vì đây là hoạt động tín ngưỡng hợp pháp, không cần đăng ký. Tuy nhiên, ông Nguyễn Văn Lộc – với tư cách là người đại diện nhà thờ dòng họ – bị nhắc nhở nghiêm khắc vì đã để phát sinh hoạt động ngoài phạm vi thờ cúng, vi phạm các nguyên tắc về trật tự xã hội và không đảm bảo tính thuần túy của tín ngưỡng dòng họ theo Điều 9 và Điều 10 Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Thờ cúng tổ tiên tại nhà thờ dòng họ là một hình thức tín ngưỡng truyền thống được pháp luật tôn trọng và bảo vệ. Theo quy định hiện hành, hoạt động này không bắt buộc phải đăng ký với cơ quan nhà nước. Trong quá trình tổ chức, gia tộc vẫn phải tuân thủ các nguyên tắc về gìn giữ văn hóa, trật tự xã hội và quy định pháp luật có liên quan nhằm đảm bảo tính trang nghiêm và ý nghĩa tốt đẹp của hoạt động tín ngưỡng dòng họ.
