Khi một người bị tâm thần vô tình gây thiệt hại về tài sản cho người khác, câu hỏi đặt ra là ai sẽ là người phải bồi thường trong trường hợp này. Nhiều trường hợp khiến người giám hộ, như cha mẹ hoặc người thân, rơi vào thế khó khi không rõ trách nhiệm pháp lý thuộc về ai. Bên cạnh đó, để xác định trách nhiệm bồi thường, pháp luật cũng đặt ra những điều kiện cụ thể để tránh tranh cãi giữa các bên liên quan.
1. Khi người bị tâm thần gây thiệt hại, ai phải chịu trách nhiệm bồi thường?
Điều 586 Bộ luật Dân sự 2015 có quy định như sau:
Điều 586. Năng lực chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại của cá nhân
...
3. Người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi gây thiệt hại mà có người giám hộ thì người giám hộ đó được dùng tài sản của người được giám hộ để bồi thường; nếu người được giám hộ không có tài sản hoặc không đủ tài sản để bồi thường thì người giám hộ phải bồi thường bằng tài sản của mình; nếu người giám hộ chứng minh được mình không có lỗi trong việc giám hộ thì không phải lấy tài sản của mình để bồi thường.
Theo quy định trên, pháp luật xác định người bị tâm thần thuộc nhóm người mất năng lực hành vi dân sự hoặc người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi. Đây là nhóm chủ thể không thể tự chịu trách nhiệm dân sự như người bình thường, nên cần có người giám hộ để thay mặt họ thực hiện các nghĩa vụ pháp lý.
Khi những người này gây ra thiệt hại, người giám hộ sẽ là người đầu tiên phải sử dụng tài sản của người được giám hộ để bồi thường. Chỉ khi người bị tâm thần không có tài sản, hoặc tài sản không đủ để bồi thường, thì người giám hộ mới phải bỏ tiền túi ra để bồi thường phần còn lại. Tuy nhiên, có một điểm rất quan trọng là: nếu người giám hộ chứng minh được rằng mình không có lỗi trong việc giám hộ (ví dụ: không thể lường trước hoặc ngăn chặn hành vi gây hại), thì người đó sẽ không phải bồi thường bằng tài sản cá nhân. Pháp luật bảo vệ cả người bị thiệt hại lẫn người giám hộ trong các trường hợp đặc biệt. Tuy nhiên, gánh nặng chứng minh thuộc về người giám hộ – họ phải chứng minh được mình không sơ suất trong quá trình giám hộ.
Tình huống giả định
Anh Trần Quốc Tín (45 tuổi, ngụ tại huyện Định Quán, tỉnh Đồng Nai) là người giám hộ hợp pháp của con trai Trần Nhật Huy (17 tuổi), người được xác định là mắc rối loạn tâm thần phân liệt, mất năng lực hành vi dân sự theo kết luận của bệnh viện chuyên khoa tâm thần.
Một buổi chiều tháng 3/2024, khi anh Tín đang dọn dẹp sau nhà, Huy bất ngờ lẻn ra ngoài và đập phá chiếc xe máy của hàng xóm – chị Vũ Thị Thảo – đang dựng trước cổng nhà. Thiệt hại được ước tính gần 18 triệu đồng. Gia đình chị Thảo yêu cầu bồi thường toàn bộ chi phí sửa chữa.
Anh Tín thừa nhận con trai là người gây thiệt hại, nhưng cho rằng mình đã khóa cửa cẩn thận, chỉ trong phút chốc sơ hở thì Huy phá khóa rồi chạy ra ngoài. Anh cho rằng mình không có lỗi trong việc giám hộ và từ chối bồi thường bằng tài sản cá nhân.
Tuy nhiên, khi vụ việc được đưa ra UBND xã để hoà giải, sau đó được chuyển lên Tòa án Nhân dân huyện để xử lý, Tòa xác định rằng anh Tín không giám sát chặt chẽ trong thời gian Huy có dấu hiệu kích động. Vì Huy không có tài sản riêng, nên anh Tín buộc phải dùng tài sản cá nhân để bồi thường cho chị Thảo.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Trách nhiệm bồi thường phát sinh trong trường hợp nào?
Điều 584 Bộ luật Dân sự 2015 có quy định như sau:
Điều 584. Căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại
Người nào có hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của người khác mà gây thiệt hại thì phải bồi thường, trừ trường hợp Bộ luật này, luật khác có liên quan quy định khác.
Người gây thiệt hại không phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong trường hợp thiệt hại phát sinh là do sự kiện bất khả kháng hoặc hoàn toàn do lỗi của bên bị thiệt hại, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc luật có quy định khác.
Trường hợp tài sản gây thiệt hại thì chủ sở hữu, người chiếm hữu tài sản phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại, trừ trường hợp thiệt hại phát sinh theo quy định tại khoản 2 Điều này.
Theo điều luật trên, để một người hoặc tổ chức bị buộc phải bồi thường thiệt hại, cần có đủ các yếu tố sau: (1) có hành vi xâm phạm quyền lợi hợp pháp của người khác, (2) thiệt hại thực tế đã xảy ra, và (3) tồn tại mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả.
Đối với người bị tâm thần, dù họ không có ý thức về hành vi mình thực hiện, nhưng nếu hành vi đó gây ra hậu quả thực tế – ví dụ như làm người khác bị thương – thì trách nhiệm bồi thường vẫn được đặt ra, do pháp luật bảo vệ quyền lợi của người bị thiệt hại. Khi đó, người giám hộ sẽ phải thay mặt người bị tâm thần thực hiện nghĩa vụ bồi thường.
Nếu sự việc xảy ra do sự kiện bất khả kháng (ví dụ: sét đánh khiến người bị tâm thần mất kiểm soát), hoặc hoàn toàn do lỗi của người bị hại, thì người gây ra thiệt hại không phải bồi thường. Tuy nhiên, những trường hợp như vậy rất hiếm, vì đa số các vụ việc đều có yếu tố chủ quan – ví dụ như người giám hộ đã được cảnh báo trước nhưng không hành động kịp thời để ngăn chặn.
Tình huống giả định
Chị Hồ Thị Hạnh (42 tuổi, trú tại TP. Nha Trang) là người giám hộ hợp pháp của anh ruột là Hồ Quốc Cường (39 tuổi), người được xác định mắc bệnh tâm thần phân liệt mức độ nặng, thường xuyên lên cơn kích động và có hành vi nguy hiểm nếu không được kiểm soát kịp thời.
Trong nhiều năm, chị Hạnh chăm sóc anh Cường tại nhà, hàng xóm xung quanh đều biết tình trạng của anh và thỉnh thoảng còn giúp đỡ khi chị Hạnh đi vắng. Tuy nhiên, vào cuối tháng 1/2024, anh Cường có dấu hiệu mất ngủ, căng thẳng, hay la hét và đập phá đồ đạc. Một người hàng xóm đã cảnh báo chị Hạnh rằng nên đưa anh đi tái khám vì biểu hiện không bình thường đang trở lại.
Dù biết tình trạng không ổn, nhưng vì bận công việc cuối năm, chị Hạnh chần chừ chưa đưa anh Cường đến bệnh viện. Ba ngày sau, trong lúc ra ngoài mua đồ, chị Hạnh để anh Cường ở nhà một mình với cánh cửa cổng không khóa. Anh Cường bất ngờ bỏ ra đường, lao vào đấm vào mặt một người phụ nữ đi bộ thể dục gần đó – chị Lê Ngọc Thảo – khiến chị Thảo ngã gãy tay và phải nhập viện điều trị.
Gia đình chị Thảo gửi đơn yêu cầu bồi thường chi phí điều trị và tổn thất tinh thần. Cơ quan chức năng xác định hành vi gây thương tích có thật, thiệt hại rõ ràng và mối quan hệ giữa hành vi và hậu quả là trực tiếp. Vì anh Cường không có tài sản riêng, chị Hạnh – với tư cách giám hộ – phải chịu trách nhiệm bồi thường toàn bộ thiệt hại. Dù chị Hạnh cho rằng mình không cố ý, nhưng việc không đưa anh Cường đi khám dù đã có cảnh báo được xem là hành vi chủ quan, thiếu trách nhiệm giám hộ.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Khi người bị tâm thần gây ra thiệt hại, việc xác định ai là người phải bồi thường là vấn đề pháp lý quan trọng và cần được nhìn nhận rõ ràng. Trong trường hợp người bị tâm thần không có khả năng tự chịu trách nhiệm, người giám hộ sẽ là người có nghĩa vụ bồi thường bằng tài sản của người được giám hộ hoặc bằng tài sản của chính mình nếu có lỗi trong việc giám hộ. Ngoài ra, để phát sinh trách nhiệm bồi thường, hành vi gây thiệt hại phải có hậu quả thực tế và có mối quan hệ trực tiếp với hành vi đó, trừ khi thiệt hại phát sinh do sự kiện bất khả kháng hoặc hoàn toàn do lỗi của bên bị hại.
