Trong một số tình huống, người bị xâm hại có quyền chống trả để bảo vệ bản thân. Tuy nhiên, nếu hành vi chống trả vượt quá mức cần thiết, người thực hiện có thể bị xử lý hình sự. Pháp luật hình sự Việt Nam quy định rõ về giới hạn phòng vệ chính đáng và trách nhiệm đối với hành vi vượt quá giới hạn này.
1. Thế nào là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng?
Quy định này được nêu cụ thể tại Khoản 2 Điều 22 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:
Điều 22. Phòng vệ chính đáng
...
2. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại.
Người có hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật này.
Phòng vệ chính đáng là quyền của cá nhân nhằm tự bảo vệ tính mạng, sức khỏe, tài sản hoặc quyền lợi hợp pháp khác của bản thân hoặc người khác trước hành vi tấn công trái pháp luật. Nhưng nếu sự chống trả vượt quá mức cần thiết – ví dụ như gây thiệt hại lớn hơn nhiều so với mức độ nguy hiểm thực tế của hành vi xâm hại – thì sẽ bị xem là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng. Việc xác định có vượt quá giới hạn hay không phụ thuộc vào các yếu tố như:
-
Tính chất, mức độ của hành vi xâm hại (ví dụ: người kia đe dọa bằng tay không nhưng bị đánh chết bằng gậy sắt);
-
Mức độ chống trả (phản ứng có gây hậu quả nặng nề không);
-
Khả năng lựa chọn khác thay vì gây hậu quả nghiêm trọng (ví dụ: có thể bỏ chạy, kêu cứu... thay vì sử dụng bạo lực nguy hiểm).
Tình huống giả định
- Lộc bị chặn đường lúc đêm khuya và nghi ngờ sắp bị cướp
Khoảng 10 giờ tối, Nguyễn Văn Lộc đang đi bộ về nhà thì bất ngờ bị một thanh niên lạ mặt chặn đường, túm áo, đòi điện thoại, khiến Lộc tưởng mình sắp bị cướp. - Lộc dùng dao đâm nhiều nhát khiến người kia tử vong
Trong lúc hoảng loạn, Lộc đã sử dụng con dao phòng thân của mình và đâm liên tiếp vào người đối phương, khiến người này tử vong tại chỗ. - Công an xác định người bị hại chỉ say rượu, không có hung khí
Kết quả điều tra cho thấy người bị hại đang say rượu, không mang theo hung khí, và chưa có hành vi tấn công rõ ràng vào Lộc. - Tòa án xác định Lộc phòng vệ vượt quá giới hạn cần thiết
Tòa nhận định Lộc có quyền phòng vệ, nhưng hành vi dùng dao đâm nhiều nhát gây chết người là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng theo quy định pháp luật.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Mức xử phạt khi phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng
Quy định này được nêu cụ thể tại Điều 136 và Điều 126 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:
Điều 136. Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội
1. Người nào cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60% do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội, thì bị phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm.
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm:
a) Đối với 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người từ 31% đến 60%;
b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên.
3. Phạm tội dẫn đến chết người hoặc gây thương tích hoặc gây tổn hại sức khỏe cho 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên, thì bị phạt tù từ 01 năm đến 03 năm.
Điều 126. Tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội
1. Người nào giết người trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 02 năm hoặc phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm.
2. Phạm tội đối với 02 người trở lên, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 05 năm.
Pháp luật hình sự chia rõ hai tình huống thường gặp khi vượt quá giới hạn phòng về chính đáng như sau:
-
Trường hợp gây thương tích: Nếu hành vi chống trả dẫn đến thương tật cho người khác mà vượt quá mức phòng vệ cần thiết, thì hình phạt sẽ dao động từ phạt tiền đến cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù, tùy vào tỷ lệ thương tích và số nạn nhân bị hại. Ví dụ, nếu gây tổn hại sức khỏe người khác từ 31% trở lên thì dù có lý do phòng vệ nhưng vượt quá giới hạn, vẫn sẽ bị xử lý hình sự.
-
Trường hợp gây chết người: Trong tình huống nghiêm trọng hơn, nếu hành vi phòng vệ vượt quá mức cần thiết gây hậu quả chết người thì sẽ bị truy tố về tội “giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng”. Đây là tội danh có mức hình phạt thấp hơn so với tội giết người thông thường, thể hiện sự khoan dung của pháp luật đối với hành vi có yếu tố phòng vệ.
Tình huống giả định
- Ông Vĩnh bị giật túi khi đang đi bộ thể dục buổi tối
Khi đang đi bộ thể dục tại phường Hoàng Mai (TP. Bắc Ninh), ông Lê Ngọc Vĩnh bất ngờ bị một thanh niên lạ mặt áp sát, định giật túi xách. - Ông Vĩnh dùng dao đâm khiến người kia tử vong tại chỗ
Trong lúc giằng co, ông Vĩnh rút con dao gọt trái cây mang theo người và đâm nhiều nhát khiến đối phương tử vong tại chỗ. - Công an xác định ông Vĩnh vượt quá giới hạn phòng vệ
Cơ quan điều tra xác định ông Vĩnh có yếu tố phòng vệ chính đáng nhưng hành vi dùng dao đâm nhiều nhát là vượt quá giới hạn cần thiết. - Tòa tuyên ông Vĩnh 1 năm 6 tháng tù giam
Tòa án xét thấy ông Vĩnh có nhiều tình tiết giảm nhẹ nên tuyên phạt 1 năm 6 tháng tù giam theo Điều 126 Bộ luật Hình sự.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
3. Kết luận
Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả vượt mức cần thiết, gây hậu quả nghiêm trọng hơn mức xâm hại. Người thực hiện hành vi này vẫn có thể bị truy tố về tội cố ý gây thương tích hoặc tội giết người tùy theo tính chất, mức độ. Tuy nhiên, vượt quá giới hạn phòng vệ vẫn là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo quy định pháp luật.
