Tàu thuyền nước ngoài đi qua lãnh hải Việt Nam là vấn đề nhạy cảm, thường xuyên được điều chỉnh bởi cả pháp luật quốc gia và điều ước quốc tế. Trong thực tế, nhiều người còn băn khoăn liệu tàu nước ngoài có được phép đi qua lãnh hải Việt Nam hay không và nếu được, có phải treo cờ quốc tịch không. Đặc biệt, với các tàu chạy bằng năng lượng hạt nhân, pháp luật Việt Nam quy định rất cụ thể về những nghĩa vụ bắt buộc mà tàu thuyền loại này phải tuân thủ khi đi trong vùng lãnh hải.
1. Tàu nước ngoài đi qua lãnh hải Việt Nam có phải treo cờ không?
Căn cứ khoản 1 và 2 Điều 8 Nghị định 16/2018/NĐ-CP, quy định như sau:
Điều 8. Yêu cầu chung đối với tàu thuyền đi qua không gây hại trong lãnh hải Việt Nam
Tất cả các loại tàu thuyền không phân biệt quốc tịch, trọng tải được phép đi qua không gây hại trong lãnh hải Việt Nam nhưng phải thực hiện trên cơ sở tôn trọng hòa bình, độc lập, chủ quyền, pháp luật Việt Nam và điều ước quốc tế mà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên và tuân thủ quy tắc phòng ngừa va chạm trên biển theo quy định của pháp luật.
Tàu thuyền khi đi qua lãnh hải Việt Nam phải treo cờ quốc tịch; thực hiện hành trình liên tục, nhanh chóng và thực hiện đầy đủ các quy định có liên quan của pháp luật Việt Nam và Công ước của Liên hợp quốc về Luật biển năm 1982 (UNCLOS 82); trừ các trường hợp bất khả kháng, tàu gặp sự cố hàng hải, bị tai nạn; vì mục đích cứu giúp người, tàu thuyền hoặc tàu bay đang gặp nạn trên biển hoặc theo thỏa thuận riêng giữa Chính phủ Việt Nam và Chính phủ của quốc gia mà tàu thuyền đó mang cờ.
...
Pháp luật Việt Nam cho phép tàu thuyền nước ngoài đi qua lãnh hải theo cơ chế “qua lại không gây hại”, phù hợp với Công ước Luật Biển 1982 (UNCLOS). Tuy nhiên, quyền này không phải là tuyệt đối và chỉ được công nhận nếu tàu tuân thủ đầy đủ các điều kiện luật định.
Một trong những yêu cầu quan trọng là tàu phải treo cờ quốc tịch khi đi qua. Đây là căn cứ xác định danh tính và chủ quyền pháp lý, giúp tránh tình trạng tàu treo cờ giả hoặc cố tình che giấu thông tin.
Ngoài ra, tàu phải di chuyển liên tục, không được dừng, neo đậu hay thực hiện bất kỳ hoạt động nào khác ngoài hành trình, trừ trường hợp bất khả kháng (như sự cố kỹ thuật, cứu người). Hành trình được coi là “vô hại” chỉ khi không ảnh hưởng đến an ninh, trật tự và chủ quyền.
Nếu vi phạm bất kỳ điều kiện nào, tàu có thể bị coi là đang “gây hại” và cơ quan Việt Nam có quyền xử lý theo luật định. Trong bối cảnh tình hình biển Đông phức tạp, việc kiểm soát chặt chẽ và yêu cầu treo cờ quốc tịch là biện pháp pháp lý cần thiết để bảo vệ chủ quyền quốc gia, đồng thời phù hợp với thông lệ quốc tế.
Tình huống giả định
Tháng 3/2024, tàu chở hàng Ocean Arrow mang quốc tịch Panama xin đi qua lãnh hải Việt Nam trên hành trình từ cảng Klang (Malaysia) đến cảng Nam Ninh (Trung Quốc). Theo kế hoạch, tàu sẽ di chuyển theo tuyến luồng quốc tế đi ngang qua vùng biển tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, không dừng lại tại bất kỳ cảng nào của Việt Nam.
Khi đi vào vùng lãnh hải Việt Nam, tàu Ocean Arrow không treo cờ quốc tịch phía đuôi tàu như quy định, đồng thời không bật tín hiệu AIS đúng chuẩn. Lực lượng Kiểm ngư khu vực Đông Nam Bộ phối hợp với Trạm kiểm soát biên phòng Cần Giờ đã phát hiện và ra tín hiệu yêu cầu tàu giảm tốc để kiểm tra hành trình.
Thuyền trưởng tàu – ông Luis Fernando – cho biết cờ tàu đã bị rách khi gặp gió mạnh ngoài khơi Malaysia, và họ chưa kịp thay. Tuy nhiên, cơ quan chức năng Việt Nam cho rằng việc không treo cờ quốc tịch khi đi qua lãnh hải là vi phạm nghiêm trọng quy định tại khoản 2 Điều 8 Nghị định 16/2018/NĐ-CP. Hành vi này gây khó khăn trong việc xác định quốc tịch tàu, tiềm ẩn nguy cơ an ninh và không phù hợp với nguyên tắc “qua lại không gây hại”.
Sau khi lập biên bản, lực lượng chức năng yêu cầu tàu phải dừng lại trong khu vực kiểm soát tại Vũng Tàu để làm rõ và bổ sung hồ sơ hành trình. Việc này khiến hãng vận tải mất hai ngày chậm giao hàng, đồng thời bị phía bảo hiểm yêu cầu giải trình lại toàn bộ hồ sơ vì tàu đã không tuân thủ đúng quy định hàng hải của nước sở tại.
Đây là tình huống giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Tàu thuyền nước ngoài chạy bằng năng lượng hạt nhân phải làm gì khi đi trong lãnh hải Việt Nam?
Căn cứ khoản 4 Điều 8 Nghị định 16/2018/NĐ-CP, quy định như sau:
Điều 8. Yêu cầu chung đối với tàu thuyền đi qua không gây hại trong lãnh hải Việt Nam
...
4. Khi đi trong lãnh hải Việt Nam, tàu thuyền nước ngoài chạy bằng năng lượng hạt nhân hoặc chuyên chở chất phóng xạ, chất độc hại, nguy hiểm có các nghĩa vụ sau:
a) Mang đầy đủ tài liệu hồ sơ kỹ thuật liên quan đến tàu thuyền và hàng hóa trên tàu, tài liệu về bảo hiểm trách nhiệm dân sự bắt buộc;
b) Sẵn sàng cung cấp cho các cơ quan nhà nước có thẩm quyền của Việt Nam mọi tài liệu liên quan đến thông số kỹ thuật của tàu thuyền và hàng hóa chở trên tàu thuyền;
c) Thực hiện đầy đủ các biện pháp phòng ngừa đặc biệt theo quy định của pháp luật Việt Nam và các điều ước quốc tế có liên quan mà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên;
d) Tuân thủ quyết định của cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam về việc áp dụng các biện pháp phòng ngừa đặc biệt, kể cả cấm không được đi qua lãnh hải Việt Nam hoặc buộc phải rời ngay khỏi lãnh hải Việt Nam trong trường hợp có dấu hiệu hoặc có bằng chứng rõ ràng về khả năng gây rò rỉ chất độc hại hoặc gây ô nhiễm môi trường.
Theo khoản 4 Điều 8 Nghị định 16/2018/NĐ-CP, tàu nước ngoài sử dụng năng lượng hạt nhân hoặc chở chất phóng xạ, độc hại không được coi là tàu thông thường khi đi qua lãnh hải Việt Nam, mà phải tuân thủ 4 nghĩa vụ bắt buộc:
-
Mang đầy đủ hồ sơ kỹ thuật, giấy tờ hàng hóa và bảo hiểm trách nhiệm dân sự bắt buộc, đảm bảo khả năng bồi thường nếu xảy ra sự cố.
-
Cung cấp thông tin kỹ thuật khi được yêu cầu, đảm bảo minh bạch và cho phép cơ quan chức năng đánh giá mức độ an toàn.
-
Thực hiện biện pháp phòng ngừa đặc biệt, tuân thủ tiêu chuẩn của Việt Nam và các điều ước quốc tế liên quan đến an toàn hạt nhân và bảo vệ môi trường biển.
-
Chấp hành tuyệt đối quyết định từ phía Việt Nam, kể cả việc bị từ chối cho đi qua hoặc buộc rời khỏi lãnh hải nếu có dấu hiệu rủi ro.
Các nghĩa vụ trên là bắt buộc, không mang tính hình thức bởi vì nếu xảy ra hành vi vii phạm có thể dẫn đến bị cấm hành trình, kiểm tra đặc biệt hoặc phát sinh tranh chấp ngoại giao.
Tình huống giả định
Ngày 15/4/2025, tàu nghiên cứu năng lượng "Nariko" mang quốc tịch Nhật Bản, sử dụng động cơ hạt nhân, gửi thông báo xin phép đi qua vùng lãnh hải phía nam Việt Nam để di chuyển từ biển Đông vào biển Hoa Nam. Trong hồ sơ khai báo, tàu ghi rõ hành trình không dừng, không thực hiện nghiên cứu hoặc khảo sát địa vật lý trong vùng biển Việt Nam.
Khi tàu tiến vào vùng tiếp giáp lãnh hải ngoài khơi Phú Yên, lực lượng chức năng Việt Nam yêu cầu kiểm tra hồ sơ kỹ thuật theo đúng thẩm quyền. Tuy nhiên, phía tàu chỉ cung cấp bản sao không công chứng và từ chối cung cấp thông tin chi tiết về lò phản ứng sử dụng trên tàu. Cán bộ kiểm tra cũng ghi nhận một số thiết bị đo đạc trên boong tàu không nằm trong danh mục đã kê khai ban đầu.
Do nghi ngờ tàu không đảm bảo tiêu chuẩn an toàn và có khả năng thực hiện hoạt động chưa được cấp phép, Cục Hàng hải phối hợp với Bộ Tư lệnh Cảnh sát biển Việt Nam ra quyết định buộc tàu rời khỏi lãnh hải trong vòng 6 giờ, đồng thời yêu cầu phía Nhật Bản cung cấp hồ sơ kỹ thuật đầy đủ và lời giải trình chính thức qua đường ngoại giao.
Vụ việc khiến lịch trình của tàu Nariko bị chậm lại 3 ngày, phía công ty vận hành cũng phải chịu chi phí phát sinh đáng kể. Sau đó, để tránh sự việc tương tự, Nhật Bản đã bổ sung điều khoản bắt buộc hồ sơ kỹ thuật được xác nhận lãnh sự đối với tất cả tàu sử dụng năng lượng hạt nhân khi đi qua vùng biển nước khác.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Tàu thuyền nước ngoài được phép đi qua lãnh hải Việt Nam theo quyền qua lại không gây hại, nhưng phải tuân thủ nghiêm ngặt các điều kiện pháp lý, trong đó có việc treo cờ quốc tịch và đi đúng hành trình. Đặc biệt, với tàu chạy bằng năng lượng hạt nhân, pháp luật Việt Nam quy định thêm nhiều nghĩa vụ kỹ thuật, tài liệu và kiểm soát an toàn, nhằm bảo vệ chủ quyền và môi trường biển.
