Trong hoạt động sáng tạo, có nhiều trường hợp tác giả dựa trên nội dung của một tác phẩm có sẵn để tạo ra một tác phẩm mới mang dấu ấn cá nhân, đó chính là phóng tác. Đây là một dạng tác phẩm phái sinh, thường được thể hiện bằng hình thức hoặc cách tiếp cận khác so với bản gốc. Tuy nhiên, không phải mọi tác phẩm phóng tác đều tự động được bảo hộ quyền tác giả. Để được công nhận và bảo vệ phải đáp ứng các điều kiện pháp lý nhất định.
1. Tác phẩm phóng tác là gì?
Khoản 8 Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi 2022) và Điều 7 Nghị định 17/2023/NĐ-CP quy định:
Điều 4. Giải thích từ ngữ
Trong Luật này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
...
8. Tác phẩm phái sinh là tác phẩm được sáng tạo trên cơ sở một hoặc nhiều tác phẩm đã có thông qua việc dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, phóng tác, biên soạn, chú giải, tuyển chọn, cải biên, chuyển thể nhạc và các chuyển thể khác.
...
Điều 7. Tác phẩm phái sinh
Tác phẩm phái sinh quy định tại khoản 2 Điều 14 của Luật Sở hữu trí tuệ là tác phẩm được sáng tạo trên cơ sở một hoặc nhiều tác phẩm đã có, bao gồm:
1. Tác phẩm dịch là tác phẩm được thể hiện bằng ngôn ngữ khác với ngôn ngữ của tác phẩm được dịch.
2. Tác phẩm phóng tác là tác phẩm mô phỏng theo nội dung của tác phẩm được phóng tác, có thể được chuyển từ thể loại này sang thể loại khác hoặc sửa đổi trong cùng một thể loại, bao gồm cả sửa đổi bố cục tác phẩm để làm cho tác phẩm phù hợp với điều kiện khác nhau của việc khai thác, sử dụng.
3. Tác phẩm biên soạn là tác phẩm được soạn ra từ một phần hoặc toàn bộ các tác phẩm đã có theo chủ đề nhất định và có thể có bình luận, đánh giá.
4. Tác phẩm chú giải là tác phẩm được sáng tạo từ việc làm rõ nghĩa và nội dung một số từ, câu hoặc sự kiện, điển tích, địa danh nêu tại tác phẩm được chú giải.
5. Tác phẩm tuyển chọn là tác phẩm được chọn lọc từ các tác phẩm đã có của một hoặc nhiều tác giả theo thời gian hoặc chủ đề nhất định, bao gồm cả tác phẩm tuyển tập, hợp tuyển.
6. Tác phẩm cải biên là tác phẩm được soạn lại, viết lại, chuyển soạn lại hoặc thay đổi hình thức diễn đạt khác với tác phẩm được dùng để cải biên theo mục đích, yêu cầu nhất định trong trường hợp cụ thể.
7. Tác phẩm chuyển thể là tác phẩm được chuyển từ loại hình này sang loại hình khác hoặc tác phẩm được thể hiện bằng thủ pháp nghệ thuật khác với tác phẩm được chuyển thể trong cùng một loại hình.
Tác phẩm phóng tác là một hình thức sáng tạo lại nội dung có sẵn, thường là từ một tác phẩm văn học, âm nhạc, điện ảnh hay sân khấu... và thể hiện lại nó dưới hình thức khác. Ví dụ, một tiểu thuyết được chuyển thể thành kịch bản phim, hoặc một truyện dân gian được viết lại thành truyện thiếu nhi hiện đại, đó đều có thể được xem là phóng tác.
Khác với sao chép hay trích dẫn, phóng tác đòi hỏi sự đầu tư trí tuệ của tác giả để tạo ra một sản phẩm mới mang dấu ấn cá nhân, dù nội dung ban đầu vẫn giữ lại phần cốt lõi. Do bản chất này, phóng tác thuộc nhóm tác phẩm phái sinh theo pháp luật Việt Nam.
Tuy nhiên, cần phân biệt rõ phóng tác không có nghĩa là "tự ý lấy ý tưởng người khác để khai thác". Việc mô phỏng phải được sáng tạo độc lập và cần tuân thủ các quy định về bảo vệ quyền tác giả, đặc biệt là quyền của tác phẩm gốc.
Ví dụ thực tế:
Phóng tác “Trúc Lâm đại sỹ xuất sơn đồ”
Tại triển lãm "Con đường" tổ chức ở Bảo tàng Hà Nội, một tác phẩm nổi bật là bức tranh sơn mài được phóng tác từ “Trúc Lâm đại sỹ xuất sơn đồ” - một bức tranh cổ nổi tiếng ra đời từ thế kỷ 14. Tranh gốc khắc họa cảnh Phật hoàng Trần Nhân Tông sau khi tu hành thành đạo, rời khỏi động Vũ Lâm trở về, được vua Trần Anh Tông và các quan ra đón long trọng.
Nghệ sĩ Lương Minh Hòa đã phóng tác lại bức tranh này bằng chất liệu sơn mài truyền thống. Anh sử dụng kỹ thuật khắc lõm, phủ từng lớp sơn, dát vàng và bạc để làm nổi bật các chi tiết. Mỗi bức tranh được thực hiện qua 15-20 công đoạn, mất khoảng 3 tháng để hoàn thành. Bức tranh thành phẩm dài gần 5 mét.
Tác phẩm mới vẫn giữ được tinh thần và hình ảnh chính của bản gốc, nhưng được thể hiện với phong cách hiện đại, sống động hơn.
Nguồn: Báo VietnamPlus
2. Tác phẩm phóng tác được bảo hộ quyền tác giả khi nào?
Khoản 2 và 3 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2022) quy định:
Điều 14. Các loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả
1. Tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học được bảo hộ bao gồm:
a) Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và tác phẩm khác được thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc ký tự khác;
b) Bài giảng, bài phát biểu và bài nói khác;
c) Tác phẩm báo chí;
d) Tác phẩm âm nhạc;
đ) Tác phẩm sân khấu;
e) Tác phẩm điện ảnh và tác phẩm được tạo ra theo phương pháp tương tự (sau đây gọi chung là tác phẩm điện ảnh);
g) Tác phẩm tạo hình, mỹ thuật ứng dụng;
h) Tác phẩm nhiếp ảnh;
i) Tác phẩm kiến trúc;
k) Bản họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ liên quan đến địa hình, kiến trúc, công trình khoa học;
l) Tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian;
m) Chương trình máy tính, sưu tập dữ liệu.
2. Tác phẩm phái sinh chỉ được bảo hộ theo quy định tại khoản 1 Điều này nếu không gây phương hại đến quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh.
3. Tác phẩm được bảo hộ quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều này phải do tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình mà không sao chép từ tác phẩm của người khác.
...
Việc sáng tạo ra một tác phẩm phóng tác là hoàn toàn hợp pháp nếu tác giả có sự đầu tư công sức, trí tuệ để tạo nên sản phẩm mới mang tính sáng tạo. Tuy nhiên, pháp luật chỉ bảo hộ quyền tác giả đối với tác phẩm phóng tác khi hội đủ hai điều kiện: (1) không làm ảnh hưởng đến quyền của chủ sở hữu tác phẩm gốc, và (2) chính người phóng tác phải có sự đầu tư công sức, tư duy sáng tạo để biến đổi, mở rộng hoặc diễn đạt lại theo cách mới, làm cho tác phẩm mang tính độc lập nhất định, không chỉ đơn thuần là bản sao hoặc sử dụng nguyên văn từ tác phẩm gốc.
Điều này đồng nghĩa với việc, nếu muốn được công nhận và bảo vệ quyền tác giả, người phóng tác phải xin phép và được sự đồng ý của chủ sở hữu tác phẩm gốc (trừ trường hợp tác phẩm đó đã hết thời hạn bảo hộ hoặc thuộc phạm vi sử dụng hợp pháp). Việc khai thác tác phẩm gốc mà không xin phép, dù có thêm yếu tố sáng tạo, vẫn có thể bị xem là hành vi xâm phạm quyền tác giả.
Tình huống giả định:
Tác phẩm phóng tác không được bảo hộ vì chưa được phép
Chị Trần Thị Ánh, một biên kịch tự do tại Hà Nội, đọc được một truyện ngắn nổi tiếng được đăng trên tạp chí cách đây 10 năm và thấy nội dung rất phù hợp để phát triển thành kịch bản sân khấu hiện đại. Chị giữ lại cốt truyện chính nhưng mở rộng thêm tình tiết và viết lại toàn bộ lời thoại, xây dựng bối cảnh mới để tăng tính hấp dẫn.
Tuy nhiên, vì truyện ngắn gốc vẫn còn thời hạn bảo hộ và chị Ánh không xin phép tác giả hoặc chủ sở hữu quyền tác giả, nên khi vở kịch được biểu diễn công khai, phía tác giả gốc đã yêu cầu dừng khai thác và yêu cầu bồi thường vì vi phạm bản quyền. Trong trường hợp này, dù có yếu tố sáng tạo, nhưng tác phẩm phóng tác không được bảo hộ vì chưa được sự đồng ý từ phía tác giả gốc.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Tác phẩm phóng tác là một dạng tác phẩm phái sinh, được sáng tạo dựa trên tác phẩm có sẵn nhưng có yếu tố mới về hình thức thể hiện. Tuy nhiên, để được pháp luật bảo hộ quyền tác giả, tác phẩm phóng tác phải do chính tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình và không được xâm phạm đến quyền tác giả của tác phẩm gốc. Việc sử dụng trái phép tác phẩm gốc để phóng tác mà không xin phép vẫn có thể bị coi là vi phạm bản quyền.
