Việc thay đổi họ tên không còn xa lạ trong đời sống hằng ngày khi nhiều người muốn điều chỉnh cho phù hợp với quan hệ gia đình, hoàn cảnh cá nhân hay các yếu tố pháp lý. Để bảo đảm quyền lợi hợp pháp, pháp luật đã quy định rõ những trường hợp cá nhân được quyền yêu cầu thay đổi họ tên, đồng thời hướng dẫn thủ tục thực hiện tại cơ quan nhà nước.
1. Quyền thay đổi họ tên được pháp luật quy định thế nào?
Quy định này được nêu cụ thể tại Điều 27 và Điều 28 Bộ luật Dân sự 2015 như sau:
Điều 27. Quyền thay đổi họ
1. Cá nhân có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền công nhận việc thay đổi họ trong trường hợp sau đây:
a) Thay đổi họ cho con đẻ từ họ của cha đẻ sang họ của mẹ đẻ hoặc ngược lại;
b) Thay đổi họ cho con nuôi từ họ của cha đẻ hoặc mẹ đẻ sang họ của cha nuôi hoặc họ của mẹ nuôi theo yêu cầu của cha nuôi, mẹ nuôi;
c) Khi người con nuôi thôi làm con nuôi và người này hoặc cha đẻ, mẹ đẻ yêu cầu lấy lại họ cho người đó theo họ của cha đẻ hoặc mẹ đẻ;
d) Thay đổi họ cho con theo yêu cầu của cha đẻ, mẹ đẻ hoặc của con khi xác định cha, mẹ cho con;
đ) Thay đổi họ của người bị lưu lạc đã tìm ra nguồn gốc huyết thống của mình;
e) Thay đổi họ theo họ của vợ, họ của chồng trong quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài để phù hợp với pháp luật của nước mà vợ, chồng người nước ngoài là công dân hoặc lấy lại họ trước khi thay đổi;
g) Thay đổi họ của con khi cha, mẹ thay đổi họ;
h) Trường hợp khác do pháp luật về hộ tịch quy định.
2. Việc thay đổi họ cho người từ đủ chín tuổi trở lên phải có sự đồng ý của người đó.
3. Việc thay đổi họ của cá nhân không làm thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự được xác lập theo họ cũ.
Điều 28. Quyền thay đổi tên
1. Cá nhân có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền công nhận việc thay đổi tên trong trường hợp sau đây:
a) Theo yêu cầu của người có tên mà việc sử dụng tên đó gây nhầm lẫn, ảnh hưởng đến tình cảm gia đình, đến danh dự, quyền, lợi ích hợp pháp của người đó;
b) Theo yêu cầu của cha nuôi, mẹ nuôi về việc thay đổi tên cho con nuôi hoặc khi người con nuôi thôi làm con nuôi và người này hoặc cha đẻ, mẹ đẻ yêu cầu lấy lại tên mà cha đẻ, mẹ đẻ đã đặt;
c) Theo yêu cầu của cha đẻ, mẹ đẻ hoặc người con khi xác định cha, mẹ cho con;
d) Thay đổi tên của người bị lưu lạc đã tìm ra nguồn gốc huyết thống của mình;
đ) Thay đổi tên của vợ, chồng trong quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài để phù hợp với pháp luật của nước mà vợ, chồng người nước ngoài là công dân hoặc lấy lại tên trước khi thay đổi;
e) Thay đổi tên của người đã xác định lại giới tính, người đã chuyển đổi giới tính;
g) Trường hợp khác do pháp luật về hộ tịch quy định.
2. Việc thay đổi tên cho người từ đủ chín tuổi trở lên phải có sự đồng ý của người đó.
3. Việc thay đổi tên của cá nhân không làm thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự được xác lập theo tên cũ.
Pháp luật công nhận quyền của cá nhân trong việc điều chỉnh họ tên để bảo đảm sự phù hợp với hoàn cảnh thực tế và quyền lợi hợp pháp. Việc thay đổi có thể xuất phát từ yếu tố gia đình (cha mẹ, con nuôi), yếu tố nhân thân (giới tính, nguồn gốc huyết thống), hay nhu cầu tránh nhầm lẫn, bảo vệ danh dự. Tuy nhiên, mọi trường hợp đều phải tuân theo quy định của cơ quan có thẩm quyền, và người từ đủ 9 tuổi trở lên phải có sự đồng ý.
Quan trọng là, việc thay đổi họ tên không làm mất đi các quyền và nghĩa vụ dân sự đã được xác lập trước đó. Ví dụ, các hợp đồng, giao dịch hay giấy tờ pháp lý được ký với họ tên cũ vẫn còn hiệu lực sau khi đã thay đổi. Điều này vừa tạo sự linh hoạt cho cá nhân, vừa đảm bảo sự ổn định trong các quan hệ dân sự.
Tình huống giả định
- Bé Minh Anh đổi họ theo cha nuôi.
Bé Nguyễn Minh Huy được nhận làm con nuôi của ông Trần Quốc Nam và đổi họ theo cha nuôi thành Trần Minh Huy. - Bé Minh Huy được yêu cầu đổi họ thành họ Nguyễn.
Do hoàn cảnh gia đình ông Nam trở nên khó khăn, bé Minh Huy thôi làm con nuôi và về với mẹ ruột là chị Lan. Chị Lan yêu cầu bé đổi lại họ theo họ cha đẻ là họ Nguyễn. - Cơ quan có thẩm quyền chấp nhận việc đổi họ của bé Minh Huy
Cơ quan có thẩm quyền xem xét và chấp nhận cho bé Trần Minh Huy đổi họ tên thành Nguyễn Minh Huy.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Thủ tục đăng ký thay đổi họ tên
Quy định này được nêu cụ thể tại Điều 28 Luật Hộ tịch 2014 như sau:
Điều 28. Thủ tục đăng ký thay đổi, cải chính hộ tịch
1. Người yêu cầu đăng ký thay đổi, cải chính hộ tịch nộp tờ khai theo mẫu quy định và giấy tờ liên quan cho cơ quan đăng ký hộ tịch.
2. Trong thời hạn 03 ngày làm việc kể từ ngày nhận đủ giấy tờ theo quy định tại khoản 1 Điều này, nếu thấy việc thay đổi, cải chính hộ tịch là có cơ sở, phù hợp với quy định của pháp luật dân sự và pháp luật có liên quan, công chức tư pháp - hộ tịch ghi vào Sổ hộ tịch, cùng người yêu cầu đăng ký thay đổi, cải chính hộ tịch ký vào Sổ hộ tịch và báo cáo Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã cấp trích lục cho người yêu cầu.
Trường hợp thay đổi, cải chính hộ tịch liên quan đến Giấy khai sinh, Giấy chứng nhận kết hôn thì công chức tư pháp - hộ tịch ghi nội dung thay đổi, cải chính hộ tịch vào Giấy khai sinh, Giấy chứng nhận kết hôn.
Trường hợp cần phải xác minh thì thời hạn được kéo dài thêm không quá 03 ngày làm việc.
3. Trường hợp đăng ký thay đổi, cải chính hộ tịch không phải tại nơi đăng ký hộ tịch trước đây thì Ủy ban nhân dân cấp xã phải thông báo bằng văn bản kèm theo bản sao trích lục hộ tịch đến Ủy ban nhân dân nơi đăng ký hộ tịch trước đây để ghi vào Sổ hộ tịch.
Trường hợp nơi đăng ký hộ tịch trước đây là Cơ quan đại diện thì Ủy ban nhân dân cấp xã phải thông báo bằng văn bản kèm theo bản sao trích lục hộ tịch đến Bộ Ngoại giao để chuyển đến Cơ quan đại diện ghi vào Sổ hộ tịch.
Thủ tục thay đổi họ tên khá đơn giản, chủ yếu nhằm xác minh lý do thay đổi có phù hợp quy định pháp luật hay không. Người dân chỉ cần nộp tờ khai theo mẫu và các giấy tờ chứng minh (ví dụ: quyết định nhận con nuôi, giấy xác nhận cha mẹ con, giấy tờ nhân thân...).
Nếu hồ sơ hợp lệ, trong vòng 03 ngày, cán bộ tư pháp - hộ tịch sẽ cập nhật vào Sổ hộ tịch và cấp trích lục hộ tịch mới cho người yêu cầu. Với những thay đổi liên quan đến Giấy khai sinh hoặc Giấy chứng nhận kết hôn, nội dung mới sẽ được cập nhật trực tiếp vào giấy tờ gốc.
Tình huống giả định
- Anh Hưng mong muốn đổi tên thành Duy
Anh Phạm Văn Hưng nộp hồ sơ xin đổi tên thành Phạm Minh Duy vì tên cũ dễ gây nhầm lẫn trong giao dịch. - Anh Hưng được yêu cầu bổ sung giấy tờ.
UBND tiếp nhận hồ sơ và yêu cầu anh Hưng bổ sung giấy tờ tùy thân để xác minh. - Cơ quan có thẩm quyền chấp nhận việc đổi họ của bé Minh Anh
Hồ sơ của anh Hưng được xác minh hợp lệ. Trong vòng 3 ngày, công chức tư pháp – hộ tịch ghi nhận vào Sổ hộ tịch. - Anh Hưng được ghi nhận tên mới.
Anh Hưng được cấp trích lục thay đổi hộ tịch và giấy tờ mới ghi nhận tên Phạm Minh Duy.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
3. Kết luận
Pháp luật Việt Nam cho phép cá nhân thay đổi họ tên trong nhiều trường hợp nhằm bảo vệ quyền nhân thân và phù hợp với hoàn cảnh thực tế. Quyền này được quy định tại Điều 27, 28 Bộ luật Dân sự 2015 và thủ tục được hướng dẫn tại Điều 28 Luật Hộ tịch 2014. Việc thay đổi họ tên phải được thực hiện tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, đảm bảo đúng quy trình để được pháp luật công nhận.
