Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài được xác định qua chủ thể, địa điểm, đối tượng của quan hệ và áp dụng pháp luật theo điều ước quốc tế, luật Việt Nam hoặc pháp luật nước liên quan.
Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là một dạng quan hệ đặc thù trong đời sống pháp lý, phản ánh sự giao thoa giữa pháp luật Việt Nam và pháp luật nước ngoài. Pháp luật hiện hành quy định cụ thể các trường hợp được coi là quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài, làm cơ sở để xác định quyền, nghĩa vụ và thẩm quyền giải quyết. Đồng thời, nguyên tắc xác định pháp luật áp dụng đối với các quan hệ này cũng được quy định rõ ràng nhằm bảo đảm tính thống nhất, minh bạch và phù hợp với thông lệ quốc tế.
1. Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là gì?
Điều 663 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 663. Phạm vi áp dụng
...
2. Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là quan hệ dân sự thuộc một trong các trường hợp sau đây:a) Có ít nhất một trong các bên tham gia là cá nhân, pháp nhân nước ngoài;
b) Các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra tại nước ngoài;
c) Các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng đối tượng của quan hệ dân sự đó ở nước ngoài.
Theo quy định trên, yếu tố “nước ngoài” có thể xuất hiện ở chủ thể, địa điểm hoặc đối tượng của quan hệ dân sự. Việc xác định rõ quan hệ có yếu tố nước ngoài giúp cơ quan có thẩm quyền lựa chọn pháp luật áp dụng phù hợp, đảm bảo công bằng giữa các bên và thống nhất trong xử lý tranh chấp. Trên thực tế, nhiều tình huống tưởng như chỉ là quan hệ dân sự trong nước nhưng lại mang yếu tố nước ngoài, bởi các bên tham gia có sự di chuyển, cư trú, giao dịch xuyên biên giới.
Tình huống giả định
Tranh chấp hợp đồng mua bán giữa doanh nghiệp Việt Nam và công ty Hàn Quốc
-
Công ty Thiên Phúc và Công ty Korea Steel phát sinh giao dịch xuyên biên giới
Tháng 3/2025, Công ty TNHH Thiên Phúc (trụ sở tại Thành phố Hồ Chí Minh) ký hợp đồng mua 1.000 tấn thép cuộn với Công ty Korea Steel Co., Ltd (trụ sở tại Seoul, Hàn Quốc). Hợp đồng được ký qua thư điện tử, quy định thanh toán bằng USD và giao hàng tại Cảng Cát Lái, Việt Nam. -
Công ty Thiên Phúc và Công ty Korea Steel phát sinh tranh chấp
Sau khi giao hàng, Công ty Thiên Phúc phản ánh rằng một phần thép bị gỉ sét, không đạt tiêu chuẩn như thỏa thuận. Phía Korea Steel không đồng ý bồi thường, cho rằng hàng hóa bị hư hỏng trong quá trình vận chuyển nội địa Việt Nam sau khi giao tại cảng. -
Xác định yếu tố nước ngoài
Cơ quan có thẩm quyền xác định đây là quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài vì một bên là pháp nhân nước ngoài (Korea Steel) và đối tượng giao dịch (hàng hóa nhập khẩu) liên quan đến thương mại quốc tế. Vụ việc này có thể do Tòa án nhân dân TP. Hồ Chí Minh hoặc trọng tài thương mại quốc tế tại Việt Nam thụ lý tùy theo thỏa thuận của các bên.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Pháp luật áp dụng đối với quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài được xác định như thế nào?
Điều 664 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 664. Xác định pháp luật áp dụng đối với quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài
1. Pháp luật áp dụng đối với quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài được xác định theo điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên hoặc luật Việt Nam.
2. Trường hợp điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên hoặc luật Việt Nam có quy định các bên có quyền lựa chọn thì pháp luật áp dụng đối với quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài được xác định theo lựa chọn của các bên.
3. Trường hợp không xác định được pháp luật áp dụng theo quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều này thì pháp luật áp dụng là pháp luật của nước có mối liên hệ gắn bó nhất với quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài đó.
Theo quy định trên, việc xác định pháp luật áp dụng tuân theo thứ tự: ưu tiên điều ước quốc tế, sau đó đến pháp luật Việt Nam hoặc pháp luật do các bên lựa chọn. Nếu vẫn chưa xác định được, sẽ áp dụng pháp luật của nước có mối liên hệ gắn bó nhất, xét theo nơi ký kết, thực hiện nghĩa vụ hoặc nơi có tài sản. Nguyên tắc này bảo đảm sự công bằng và tôn trọng quyền tự do thỏa thuận của các bên trong quan hệ dân sự xuyên biên giới. Đồng thời, quy định này còn thể hiện nguyên tắc tôn trọng chủ quyền quốc gia và cam kết quốc tế của Việt Nam, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho quá trình hội nhập, thu hút đầu tư và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức trong nước cũng như nước ngoài.
Tình huống giả định
Tranh chấp hợp đồng thiết kế giữa doanh nghiệp Việt Nam và đối tác Singapore
- Công ty Cổ phần Ánh dương và Công ty Silver Design ký kết hợp đồng
Tháng 5/2025, Công ty Cổ phần Kiến trúc Ánh Dương (trụ sở tại Thành phố Hồ Chí Minh) ký hợp đồng thiết kế nội thất khách sạn với Công ty Silver Design Pte. Ltd (trụ sở tại Singapore). Hai bên thỏa thuận thực hiện toàn bộ công việc tại Việt Nam, thanh toán bằng USD, nhưng không ghi rõ luật điều chỉnh hợp đồng.
-
Công ty Cổ phần Ánh dương và Công ty Silver Design phát sinh tranh chấp
Khi dự án hoàn thành, phía Silver Design cho rằng Ánh Dương giao hồ sơ thiết kế chậm tiến độ 30 ngày và yêu cầu bồi thường 50.000 USD. Phía Ánh Dương phản đối, cho rằng việc chậm trễ do bên Singapore thay đổi yêu cầu nhiều lần. Hai bên không đạt được thỏa thuận, vụ việc được đưa ra trọng tài tại Việt Nam. -
Xác định pháp luật áp dụng
Hội đồng trọng tài xác định hợp đồng có yếu tố nước ngoài vì một bên là pháp nhân nước ngoài. Do hai bên không thỏa thuận về pháp luật áp dụng và không có điều ước quốc tế cụ thể giữa Việt Nam và Singapore, nên Hội đồng xác định pháp luật Việt Nam là pháp luật của nước có mối liên hệ gắn bó nhất với quan hệ này, vì toàn bộ quá trình thực hiện hợp đồng diễn ra tại Việt Nam. -
Kết quả xử lý
Theo quy định của Bộ luật Dân sự 2015, bên Ánh Dương được miễn trách nhiệm bồi thường nếu chứng minh được việc chậm giao là do lỗi của bên đặt hàng. Sau khi xem xét chứng cứ, trọng tài tuyên bác yêu cầu bồi thường của Silver Design.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là lĩnh vực đặc thù, thể hiện sự giao thoa giữa pháp luật Việt Nam và pháp luật quốc tế trong bối cảnh hội nhập toàn cầu. Việc xác định được dựa trên ba dấu hiệu: chủ thể, địa điểm và đối tượng của quan hệ, giúp phân biệt giữa quan hệ dân sự trong nước và quan hệ có yếu tố nước ngoài. Pháp luật áp dụng đối với quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài được xác định theo điều ước quốc tế, pháp luật Việt Nam hoặc pháp luật của nước có mối liên hệ gắn bó nhất, bảo đảm sự công bằng và tôn trọng quyền tự do thỏa thuận của các bên.
