Bảo vật quốc gia là tài sản đặc biệt quý giá, phản ánh tinh hoa văn hóa và lịch sử dân tộc Việt Nam. Pháp luật Việt Nam đã có quy định chặt chẽ về xử lý hình sự đối với hành vi phá hoại bảo vật quốc gia. Bên cạnh đó, trách nhiệm của cơ quan quản lý di sản cũng được xác định rõ ràng khi để xảy ra sai phạm do lỏng lẻo trong công tác bảo vệ.
1. Phá hoại bảo vật quốc gia bị xử lý như thế nào?
Khoản 1, điểm c khoản 2 Điều 178 Bộ luật Hình sự 2015 quy định cụ thể:
Điều 178. Tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản
1. Người nào hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản của người khác trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng, tài sản là di vật, cổ hoặc vật có giá trị lịch sử, văn hóa hoặc tài sản trị giá dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong những trường hợp sau đây, thì bị phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng, phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc bị phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:
...
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm:
...
c) Gây thiệt hại tài sản là bảo vật quốc gia;
...
Theo Điều 178 Bộ luật Hình sự 2015, hành vi phá hoại tài sản người khác là tội phạm xâm phạm quyền sở hữu, đặc biệt nghiêm trọng nếu đối tượng bị phá hoại là bảo vật quốc gia. Đây là tài sản được Nhà nước công nhận và bảo vệ ở mức cao nhất, mang giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa, khoa học, nên dù giá trị vật chất không cao, hành vi phá hoại vẫn cấu thành tội phạm.
Pháp luật không yêu cầu định giá thiệt hại đối với bảo vật quốc gia. Vì vậy, chỉ cần thực hiện hành vi làm mất đi, hư hỏng, hoặc ảnh hưởng đến tính nguyên gốc của bảo vật, người thực hiện đã phạm tội. Mức hình phạt được áp dụng tùy thuộc mức độ thiệt hại: phạt tù từ 2 đến 7 năm nếu chưa gây thiệt hại lớn, từ 7 đến 15 năm khi gây hậu quả nghiêm trọng, và lên tới 15 đến 20 năm nếu có tình tiết tăng nặng.
Tình huống giả định
Ngày 10/3/2024, tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, anh Trần Văn Minh (32 tuổi, trú tại Quận 5, TP.HCM) tham gia đoàn tham quan do công ty du lịch tổ chức. Trong lúc tham quan, Minh bốc đồng, dùng bật lửa châm vào góc tấm thảm cổ triều Nguyễn – bảo vật quốc gia – để “đánh dấu kỷ niệm”.
Bảo vệ phát hiện và ngăn chặn ngay, nhưng phần hoa văn gốc đã bị cháy xém, không thể phục chế, ảnh hưởng nghiêm trọng đến giá trị bảo tồn. Cơ quan điều tra khởi tố Minh về tội hủy hoại tài sản theo khoản 3 Điều 178 Bộ luật Hình sự 2015, với tình tiết tăng nặng do đối tượng bị phá hoại là bảo vật quốc gia.
Dù Minh khai không ý thức được hậu quả, pháp luật xác định lỗi cố ý gián tiếp đã hình thành. Minh bị truy tố và đối diện mức án từ 7 đến 15 năm tù.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Cơ quan quản lý di sản có bị xử lý nếu để xảy ra hành vi phá hoại bảo vật quốc gia?
Khoản 1, 2,3 Điều 16 Luật Di sản văn hóa 2001 quy định cụ thể:
Điều 16
Tổ chức, cá nhân quản lý trực tiếp di sản văn hóa có các quyền và nghĩa vụ sau đây:
1. Bảo vệ, giữ gìn di sản văn hóa;
2. Thực hiện các biện pháp phòng ngừa, ngăn chặn kịp thời các hành vi xâm hại di sản văn hóa;
3. Thông báo kịp thời cho chủ sở hữu hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền nơi gần nhất khi di sản văn hóa bị mất hoặc có nguy cơ bị hủy hoại;
...
Điều 20 Nghị định 38/2021/NĐ-CP quy định cụ thể:
Điều 20. Vi phạm quy định về bảo vệ di sản văn hóa1. Phạt tiền từ 1.000.000 đồng đến 3.000.000 đồng đối với hành vi viết, vẽ, làm bẩn, làm ô uế di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh.
2. Phạt tiền từ 3.000.000 đồng đến 5.000.000 đồng đối với hành vi tuyên truyền, giới thiệu sai lệch nội dung, giá trị di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh.
3. Phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 10.000.000 đồng đối với hành vi kê khai không trung thực trong hồ sơ đề nghị cấp giấy phép làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia.
4. Phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Không đăng ký bảo vật quốc gia với cơ quan nhà nước có thẩm quyền hoặc không thông báo với cơ quan nhà nước có thẩm quyền khi thay đổi chủ sở hữu bảo vật quốc gia;
b) Tẩy xóa, sửa chữa hoặc bổ sung làm thay đổi nội dung Bằng xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa hoặc giấy chứng nhận di sản văn hóa phi vật thể đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia hoặc giấy phép làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia.
5. Phạt tiền từ 20.000.000 đồng đến 30.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia không đúng nội dung ghi trong giấy phép;
b) Phổ biến và thực hành sai lệch nội dung di sản văn hóa phi vật thể;
c) Tùy tiện đưa vào những yếu tố mới không phù hợp làm giảm giá trị di sản văn hóa phi vật thể.
6. Phạt tiền từ 30.000.000 đồng đến 40.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Làm hư hại hiện vật trong bảo tàng, di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh đã được xếp hạng hoặc được đưa vào Danh mục kiểm kê di tích của địa phương;
b) Không có văn bản đồng ý của Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp tỉnh đối với di tích cấp tỉnh hoặc không có văn bản đồng ý của Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đối với di tích quốc gia và di tích quốc gia đặc biệt khi xây dựng công trình bảo vệ và phát huy giá trị di tích ở khu vực bảo vệ II;
c) Lợi dụng việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa để trục lợi, hoạt động mê tín dị đoan.
7. Phạt tiền từ 40.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Hủy hoại, làm thay đổi yếu tố gốc cấu thành di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh;
b) Lấn chiếm đất đai thuộc di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh;
c) Sử dụng trái phép di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh;
d) Làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia mà không có giấy phép theo quy định;
đ) Mua, bán, trao đổi, vận chuyển trái phép trên lãnh thổ Việt Nam di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh và di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia có nguồn gốc bất hợp pháp;
e) Làm hư hại nghiêm trọng hiện vật trong bảo tàng, di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh đã được xếp hạng hoặc được đưa vào Danh mục kiểm kê di tích của địa phương.
8. Hình thức xử phạt bổ sung:
a) Tịch thu phương tiện vi phạm đối với hành vi quy định tại điểm a khoản 5 và điểm d khoản 7 Điều này;
b) Tịch thu tang vật vi phạm đối với hành vi quy định tại điểm b khoản 4, điểm a khoản 5, điểm d và điểm d khoản 7 Điều này.
9. Biện pháp khắc phục hậu quả:
a) Buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu đối với hành vi viết, vẽ, làm bẩn di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh quy định tại khoản 1 và điểm c khoản 7 Điều này;
b) Buộc trả lại đất đã bị lấn chiếm trừ trường hợp có đủ điều kiện được công nhận quyền sử dụng đất theo quy định tại Điều 22 của Nghị định số 43/2014/NĐ-CP ngày 15 tháng 5 năm 2014 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Đất đai đối với hành vi quy định tại điểm b khoản 7 Điều này;
c) Buộc tháo dỡ công trình đối với hành vi quy định tại điểm b khoản 6 Điều này;
d) Buộc nộp lại số lợi bất hợp pháp có được do thực hiện hành vi quy định tại khoản 5, điểm c khoản 6, điểm d và điểm đ khoản 7 Điều này;
đ) Buộc thu hồi giấy phép làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia đối với hành vi quy định tại khoản 3 Điều này trong trường hợp đã được cấp;
e) Buộc cải chính thông tin sai sự thật đối với hành vi quy định tại khoản 2, điểm b và điểm c khoản 5 Điều này.
Theo Luật Di sản Văn hóa 2001 (sửa đổi, bổ sung 2009, 2013), các cơ quan, tổ chức được giao quản lý di sản phải bảo vệ an toàn tuyệt đối bảo vật quốc gia. Trách nhiệm này không chỉ là hình thức, mà đòi hỏi thực hiện nghiêm túc: phải có phương án bảo vệ, hệ thống an ninh phù hợp, biển báo rõ ràng, quy định nội bộ và lực lượng giám sát tại chỗ.
Nếu để xảy ra hành vi phá hoại trong quản lý, cơ quan quản lý không thể đổ lỗi cho khách tham quan. Theo quy định tại Nghị định 38/2021/NĐ-CP, hành vi vi phạm quy định về bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa có thể bị xử phạt vi phạm hành chính, với mức phạt từ 20 triệu đồng đến 40 triệu đồng, kèm theo biện pháp khắc phục hậu quả như buộc thực hiện lại biện pháp bảo vệ di sản theo đúng quy định, hoặc thậm chí buộc đình chỉ hoạt động liên quan đến di sản.
Tình huống giả định
Tháng 7/2023, tại Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM, một nhóm khách tham quan xô đẩy nhau trong khu vực trưng bày tranh sơn mài “Long Phụng” – bảo vật quốc gia. Do không có biển cảnh báo hay dây giới hạn, nhóm khách đã vô tình làm rách một phần tranh, gây hư hỏng nghiêm trọng.
Kết quả kiểm tra cho thấy, thời điểm xảy ra sự cố, không có nhân viên bảo vệ trực tại chỗ, hệ thống camera giám sát không hoạt động, và bảo tàng không thực hiện đầy đủ quy định về bảo vệ di sản.
Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM đã xử phạt hành chính Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật 50 triệu đồng vì vi phạm quy định về bảo vệ di sản. Đồng thời, yêu cầu kiểm điểm trách nhiệm tập thể, cá nhân liên quan và khẩn trương bổ sung phương án quản lý, bảo vệ bảo vật quốc gia theo đúng quy định pháp luật.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Phá hoại bảo vật quốc gia là hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng, bị xử lý hình sự với mức án nghiêm khắc. Người quản lý di sản không thể vô can nếu để xảy ra vi phạm do lỏng lẻo trong công tác quản lý. Bảo vệ di sản là trách nhiệm chung của toàn xã hội, và trước hết là trách nhiệm của cơ quan được Nhà nước giao phó.
