Những trường hợp nào không được khởi tố vụ án hình sự?

Khởi tố vụ án hình sự là bước mở đầu trong quá trình xử lý một hành vi có dấu hiệu phạm tội. Tuy nhiên, không phải mọi hành vi gây tranh cãi, vi phạm pháp luật hành chính hay dân sự đều đủ điều kiện để bị xử lý hình sự. Pháp luật hình sự đặt ra nguyên tắc rõ ràng rằng chỉ khi hành vi cấu thành tội phạm thì mới có thể khởi tố vụ án hình sự.

Hành vi không cấu thành tội phạm thì có bị khởi tố vụ án hình sự không?

Khoản 2 Điều 157 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

Điều 157. Căn cứ không khởi tố vụ án hình sự

Không được khởi tố vụ án hình sự khi có một trong các căn cứ sau:
...
2. Hành vi không cấu thành tội phạm;
...

Nếu hành vi xảy ra không đáp ứng đầy đủ các yếu tố cấu thành tội phạm như mặt khách quan, mặt chủ quan, chủ thể, khách thể thì không được xem là hành vi phạm tội và không thể là căn cứ để khởi tố vụ án hình sự. Việc xác định hành vi có cấu thành tội phạm hay không phải dựa trên kết quả kiểm tra, xác minh toàn diện các tình tiết liên quan, tránh việc khởi tố oan sai, xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Đây là nguyên tắc quan trọng để bảo đảm tính nghiêm minh và công bằng của pháp luật hình sự.

Tình huống giả định

• Lê Trung Hậu bị tố giác vì hắt nước vào hàng xóm sau khi cãi vã

  Lê Trung Hậu (SN 1985, cư trú tại phường Suối Hoa, tỉnh Bắc Ninh) trong một lần mâu thuẫn với hàng xóm đã xảy ra cự cãi, dùng lời lẽ thô tục và có hành vi hắt nước vào người đối phương. Cho rằng hành vi đó xúc phạm danh dự, người hàng xóm đã làm đơn tố giác gửi đến cơ quan công an, đề nghị xử lý Hậu về tội “Làm nhục người khác”.

• Cơ quan điều tra xác minh và xác định hành vi không đủ yếu tố cấu thành tội phạm

  Sau khi tiếp nhận đơn tố giác, Cơ quan Cảnh sát điều tra đã xác minh vụ việc, làm việc với các bên liên quan và xem xét bản chất hành vi. Kết quả xác minh cho thấy hành vi của Hậu không sử dụng vũ lực, không gây hậu quả nghiêm trọng về tinh thần hay danh dự đối với người bị hại, đồng thời không đáp ứng đủ yếu tố cấu thành tội “Làm nhục người khác” theo quy định tại Điều 155 Bộ luật Hình sự.

• Cơ quan điều tra không khởi tố, hướng dẫn xử lý theo hướng hành chính

  Căn cứ vào kết quả xác minh, cơ quan điều tra đã ra quyết định không khởi tố vụ án hình sự. Thay vào đó, vụ việc được hướng dẫn xử lý theo thủ tục hành chính nếu người bị hại vẫn có yêu cầu. Việc xử lý phù hợp với bản chất hành vi và bảo đảm nguyên tắc pháp lý trong tố tụng hình sự.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

Những trường hợp nào không được khởi tố vụ án hình sự?

Điều 157 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

Điều 157. Căn cứ không khởi tố vụ án hình sự

Không được khởi tố vụ án hình sự khi có một trong các căn cứ sau:

1. Không có sự việc phạm tội;

2. Hành vi không cấu thành tội phạm;

3. Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội chưa đến tuổi chịu trách nhiệm hình sự;

4. Người mà hành vi phạm tội của họ đã có bản án hoặc quyết định đình chỉ vụ án có hiệu lực pháp luật;

5. Đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự;

6. Tội phạm đã được đại xá;

7. Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đã chết, trừ trường hợp cần tái thẩm đối với người khác;

8. Tội phạm quy định tại khoản 1 các điều 134, 135, 136, 138, 139, 141, 143, 155, 156 và 226 của Bộ luật hình sự mà bị hại hoặc người đại diện của bị hại không yêu cầu khởi tố.

Các trường hợp không được khởi tố vụ án hình sự được pháp luật quy định rất cụ thể nhằm ngăn chặn tình trạng lạm dụng quyền tố tụng và bảo vệ quyền lợi của công dân. Việc không có sự việc phạm tội, hành vi không đủ yếu tố cấu thành tội phạm, đối tượng thực hiện hành vi chưa đến tuổi chịu trách nhiệm hình sự hoặc đã chết là những căn cứ rõ ràng để từ chối khởi tố. Ngoài ra, một số tội danh chỉ có thể khởi tố khi có yêu cầu của người bị hại. Tất cả những căn cứ này đều nhằm đảm bảo chỉ những vụ việc thực sự có dấu hiệu phạm tội mới bị xử lý hình sự, đúng với nguyên tắc thận trọng và bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự.

Tình huống giả định

• Nguyễn Văn Lâm bị tố giác vì đánh người trong lúc xô xát tại quán ăn

  Nguyễn Văn Lâm (SN 1983, cư trú tại phường Trường An, tỉnh Huế) bị người khác làm đơn tố giác vì hành vi đánh người trong lúc xảy ra xô xát tại một quán ăn. Người bị hại cho rằng bản thân bị thương nhẹ nhưng vẫn đề nghị cơ quan công an khởi tố hình sự Lâm về tội “Cố ý gây thương tích”.

• Giám định cho thấy tỷ lệ thương tích thấp, không đủ yếu tố cấu thành tội phạm

  Sau khi tiếp nhận đơn, cơ quan điều tra đã trưng cầu giám định thương tích đối với người bị hại. Kết quả xác định tỷ lệ tổn hại cơ thể chỉ là 1%, không có dấu hiệu sử dụng hung khí nguy hiểm, không cố ý gây hậu quả nghiêm trọng. Quá trình xác minh cũng không phát hiện yếu tố nào đủ để xử lý hình sự theo yêu cầu của người bị hại.

• Cơ quan công an ra quyết định không khởi tố và hướng dẫn xử lý hành chính hoặc dân sự

  Trên cơ sở hồ sơ và căn cứ pháp lý tại Điều 134 Bộ luật Hình sự, cơ quan điều tra kết luận hành vi của Lâm không cấu thành tội phạm. Do đó, quyết định không khởi tố vụ án hình sự được ban hành, đồng thời các bên được giải thích về quyền khởi kiện dân sự hoặc đề nghị xử phạt hành chính nếu vẫn còn yêu cầu bồi thường thiệt hại.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

Kết luận

Chỉ những hành vi có đủ yếu tố cấu thành tội phạm mới là căn cứ để khởi tố vụ án hình sự. Trường hợp hành vi không cấu thành tội phạm thì cơ quan có thẩm quyền không được khởi tố. Ngoài ra, pháp luật cũng quy định cụ thể nhiều căn cứ khác để không khởi tố vụ án nhằm đảm bảo quyền con người và sự công bằng trong tố tụng.