Trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, việc xác định sự thật khách quan là nhiệm vụ then chốt của các cơ quan tiến hành tố tụng. Để làm được điều này, pháp luật quy định rõ những vấn đề bắt buộc phải chứng minh xuyên suốt các giai đoạn điều tra, truy tố và xét xử. Trong đó, nguyên nhân phạm tội và các yếu tố liên quan đóng vai trò đặc biệt nhằm làm sáng tỏ bản chất hành vi và điều kiện dẫn đến tội phạm.
Việc chứng minh nguyên nhân phạm tội có bắt buộc trong vụ án hình sự không?
Khoản 5 Điều 85 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 85. Những vấn đề phải chứng minh trong vụ án hình sự
Khi điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải chứng minh:
...
5. Nguyên nhân và điều kiện phạm tội;
...
Như vậy, nguyên nhân và điều kiện phạm tội không phải là yếu tố tùy nghi mà là một phần bắt buộc trong quá trình chứng minh tội phạm. Việc xác định rõ nguyên nhân giúp làm sáng tỏ bản chất hành vi, từ đó có thể đánh giá đúng tính chất, mức độ nguy hiểm và động cơ của người phạm tội. Ngoài ra, đây cũng là cơ sở để xem xét tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ, loại trừ hoặc miễn trách nhiệm hình sự nếu có. Việc không làm rõ nguyên nhân có thể dẫn đến nhận định sai lệch về vụ án, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của các bên và tính công bằng của bản án.
Tình huống giả định
Trong vụ án hủy hoại tài sản xảy ra tại xã Lý Trạch (tỉnh Quảng Bình), anh Nguyễn Văn Long bị cáo buộc đã đốt cháy chiếc xe máy của hàng xóm do mâu thuẫn đất đai. Trong quá trình điều tra, ban đầu cơ quan công an xác định hành vi đốt xe là có chủ ý và đề nghị truy tố anh Long về tội hủy hoại tài sản. Tuy nhiên, sau đó, luật sư của bị can yêu cầu điều tra bổ sung, làm rõ nguyên nhân dẫn đến hành vi phạm tội. Kết quả xác minh cho thấy: trước thời điểm xảy ra sự việc, gia đình hàng xóm nhiều lần lấn chiếm đất, đe dọa và có hành vi gây gổ với anh Long. Vào ngày hôm đó, anh Long bị kích động mạnh do bị đánh bằng gậy, trong lúc tức giận mới dùng bật lửa đốt xe.
Căn cứ vào nguyên nhân được xác minh là do bị kích động tinh thần mạnh bởi hành vi trái pháp luật của bị hại, Viện kiểm sát đã xem xét lại hồ sơ, chuyển tội danh sang tội hủy hoại tài sản do bị kích động mạnh theo hướng có thể áp dụng tình tiết giảm nhẹ. Việc chứng minh nguyên nhân đã làm thay đổi hướng xử lý vụ án một cách đáng kể, đảm bảo quyền lợi của bị can theo đúng pháp luật.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Những vấn đề nào cần phải chứng minh trong vụ án hình sự?
Điều 85 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 85. Những vấn đề phải chứng minh trong vụ án hình sự
Khi điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải chứng minh:
Có hành vi phạm tội xảy ra hay không, thời gian, địa điểm và những tình tiết khác của hành vi phạm tội;
Ai là người thực hiện hành vi phạm tội; có lỗi hay không có lỗi, do cố ý hay vô ý; có năng lực trách nhiệm hình sự hay không; mục đích, động cơ phạm tội;
Những tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo và đặc điểm về nhân thân của bị can, bị cáo;
Tính chất và mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra;
Nguyên nhân và điều kiện phạm tội;
Những tình tiết khác liên quan đến việc loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt.
Việc chứng minh các yếu tố cấu thành tội phạm là điều bắt buộc trong mọi vụ án hình sự. Các yếu tố cần chứng minh không chỉ bao gồm hành vi khách quan và hậu quả mà còn gồm cả các yếu tố chủ quan như lỗi, động cơ, mục đích, cũng như các yếu tố mang tính tình tiết nhân thân, hoàn cảnh phạm tội. Đây là cơ sở để quyết định việc có hay không việc truy cứu trách nhiệm hình sự và nếu có thì mức độ và hình phạt tương xứng. Bỏ sót bất kỳ nội dung nào trong số này có thể dẫn đến việc đánh giá sai lệch bản chất vụ án hoặc xâm phạm đến quyền lợi của các bên liên quan.
Tình huống giả định
Trong một vụ án trộm cắp tài sản xảy ra tại TP. Huế, cơ quan điều tra xác định ông Trịnh Văn Dũng là người đã đột nhập vào nhà dân và lấy đi tài sản trị giá hơn 60 triệu đồng. Sau khi bị khởi tố, ông Dũng thừa nhận hành vi trộm cắp nhưng khai rằng bản thân không có mục đích cá nhân mà làm theo chỉ đạo của một người quen để trả nợ. Ngoài ra, ông còn cung cấp thông tin cho thấy mình đang điều trị bệnh tâm thần nhẹ tại bệnh viện địa phương.
Cơ quan tố tụng tiến hành thu thập các yếu tố bắt buộc theo Điều 85 Bộ luật Tố tụng hình sự, bao gồm: xác định thời gian, địa điểm phạm tội; mức độ thiệt hại; vai trò chủ mưu – đồng phạm (nếu có); tình trạng sức khỏe tâm thần của bị can; và đặc điểm nhân thân. Sau khi làm rõ các vấn đề này, Tòa án đã xem xét đến yếu tố lỗi gián tiếp và áp dụng các tình tiết giảm nhẹ phù hợp trong quá trình xét xử, đồng thời đề nghị điều trị bắt buộc đối với bị can tại cơ sở y tế chuyên khoa trước khi thi hành án.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Trong mọi vụ án hình sự, việc chứng minh đầy đủ các yếu tố theo quy định pháp luật là bước then chốt bảo đảm tính khách quan và công bằng. Việc xác định nguyên nhân phạm tội là yêu cầu bắt buộc trong quá trình điều tra và truy tố. Đồng thời, cơ quan tiến hành tố tụng phải làm rõ các nội dung như hành vi phạm tội, người thực hiện, lỗi, động cơ, nhân thân, thiệt hại và các yếu tố liên quan khác.
