Thực tế vận hành xe buýt công cộng cho thấy không ít trường hợp nhân viên có hành vi vượt thẩm quyền, điển hình là tự ý thu giữ thẻ sinh viên của hành khách. Hành vi này không chỉ gây ảnh hưởng đến quyền lợi cá nhân mà còn tiềm ẩn nguy cơ vi phạm pháp luật. Việc xác định rõ giới hạn thẩm quyền của nhân viên xe buýt là cần thiết để đảm bảo tính pháp lý và minh bạch trong hoạt động vận tải hành khách công cộng.
1. Nhân viên xe buýt có được phép thu giữ thẻ sinh viên của hành khách không?
Căn cứ vào khoản 1 Điều 125 Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 (sửa đổi 2020) quy định cụ thể như sau:
Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012
Điều 125. Tạm giữ tang vật, phương tiện, giấy phép, chứng chỉ hành nghề theo thủ tục hành chính
1. Việc tạm giữ tang vật, phương tiện, giấy phép, chứng chỉ hành nghề theo thủ tục hành chính chỉ được áp dụng trong trường hợp thật cần thiết sau đây:
a) Để xác minh tình tiết mà nếu không tạm giữ thì không có căn cứ ra quyết định xử phạt. Trường hợp tạm giữ để định giá tang vật vi phạm hành chính làm căn cứ xác định khung tiền phạt, thẩm quyền xử phạt thì áp dụng quy định của khoản 3 Điều 60 của Luật này;b) Để ngăn chặn ngay hành vi vi phạm hành chính mà nếu không tạm giữ thì sẽ gây hậu quả nghiêm trọng cho xã hội;
c) Để bảo đảm thi hành quyết định xử phạt theo quy định tại khoản 6 Điều này.
...
Theo quy định pháp luật hiện hành, không có văn bản nào trao cho nhân viên xe buýt quyền được tạm giữ hay thu giữ giấy tờ tùy thân của hành khách – bao gồm cả thẻ sinh viên, thẻ học sinh hay thẻ giảm giá. Kể cả trong trường hợp phát hiện thẻ đã hết hạn, thẻ không đúng đối tượng sử dụng, hoặc nghi ngờ có dấu hiệu mượn thẻ, nhân viên cũng chỉ có quyền từ chối áp dụng chính sách giảm giá hoặc báo cáo về đơn vị vận hành tuyến xe buýt – hoàn toàn không được phép thu giữ giấy tờ cá nhân.
Thẻ sinh viên là tài sản hợp pháp của cá nhân, có giá trị định danh, và trong nhiều trường hợp còn tích hợp cả chức năng ngân hàng hoặc dữ liệu học tập. Theo khoản 1 Điều 125 Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 (sửa đổi 2020), chỉ những người có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính mới có quyền tạm giữ giấy tờ khi có căn cứ cần thiết. Do đó, nếu nhân viên xe buýt tự ý thu giữ thẻ sinh viên, hành vi này có thể bị coi là chiếm giữ trái pháp luật.
Tình huống giả định
Nguyễn Thị Yến Nhi, sinh viên năm ba Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh, thường xuyên sử dụng tuyến xe buýt số 08 để đi học. Trong một buổi sáng tháng 3/2025, khi xe đến trạm Lý Thường Kiệt, nhân viên xe buýt thực hiện kiểm tra ngẫu nhiên thẻ ưu tiên. Thẻ sinh viên của Yến Nhi đã hết hạn từ tháng trước, nhưng do trường chưa phát hành thẻ mới, cô vẫn mang theo thẻ cũ để sử dụng tạm. Sau khi kiểm tra, nhân viên thông báo rằng thẻ của cô đã hết hạn và không còn giá trị giảm giá vé theo quy định. Tuy nhiên, thay vì thu giữ thẻ, nhân viên giải thích rõ chính sách và yêu cầu cô mua vé lượt như hành khách thông thường.
Yến Nhi cảm thấy bối rối nhưng đồng ý mua vé lượt, đồng thời được hướng dẫn làm lại thẻ tại trường để tiếp tục hưởng ưu đãi. Cách xử lý của nhân viên được đánh giá là chuẩn mực, đúng quy định và đảm bảo không xâm phạm quyền cá nhân của hành khách. Theo khoản 1 Điều 125 Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 (sửa đổi, bổ sung 2020), chỉ người có thẩm quyền xử phạt mới được phép tạm giữ giấy tờ cá nhân khi có căn cứ xử lý vi phạm. Trong trường hợp này, hành vi từ chối ưu đãi là phù hợp, nhưng thu giữ thẻ lại là điều không được phép. Việc nhân viên chỉ nhắc nhở và hướng dẫn thay vì thu giữ là hành vi đúng pháp luật, góp phần duy trì hình ảnh chuyên nghiệp cho dịch vụ xe buýt.
(Đây là tình huống giả định mang tính chất minh họa)
2. Hình thức xử lý hành vi tự ý tịch thu thẻ sinh viên hết hạn
Căn cứ vào điểm đ khoản 2 Điều 15 Nghị định 144/2021/NĐ-CP quy định cụ thể như sau:
Điều 15. Vi phạm quy định về gây thiệt hại đến tài sản của tổ chức, cá nhân khác
2. Phạt tiền từ 3.000.000 đồng đến 5.000.000 đồng đối với một trong những hành vi sau đây:
...
đ) Sử dụng, mua, bán, thế chấp, cầm cố trái phép hoặc chiếm giữ tài sản của người khác;
...
Khi phát hiện hành khách sử dụng thẻ sinh viên sai quy định – như thẻ đã hết hạn, không đúng tên, mượn thẻ của người khác hoặc có dấu hiệu gian lận – nhân viên xe buýt không được tự ý thu giữ thẻ. Thay vào đó, nhân viên chỉ được phép từ chối áp dụng chính sách giảm giá và hướng dẫn hành khách mua vé lượt theo giá thông thường. Trường hợp hành khách không hợp tác, có thể báo về điều hành tuyến hoặc lực lượng chức năng hỗ trợ, nhưng tuyệt đối không được tự ý giữ lại giấy tờ. Nếu tự ý chiếm giữ giấy tờ, có thể bị xử phạt từ 3.000.000 đến 5.000.000 đồng theo điểm đ khoản 2 Điều 15 Nghị định 144/2021/NĐ-CP, với hành vi “chiếm giữ trái phép giấy tờ hoặc tài sản của cá nhân khác”.
Tình huống giả định
Vào sáng ngày 6/5/2025, anh Nguyễn Tuấn Khang – sinh viên năm cuối Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh – lên xe buýt tuyến 33 tại Bến xe An Sương để đi thực tập. Khi xe chạy đến trạm Lê Trọng Tấn, nhân viên kiểm tra thẻ giảm giá và cho rằng thẻ sinh viên của Khang không hợp lệ do tem trường bị mờ, ảnh không rõ nét. Dù Khang đã giải thích rằng thẻ do trường cấp từ năm nhất và chưa được đổi mẫu mới, nhân viên vẫn tự ý thu giữ thẻ, không lập biên bản, không có giấy biên nhận hay văn bản nào thể hiện lý do tịch thu. Khang phản đối nhưng bị phớt lờ, buộc phải tiếp tục hành trình mà không có thẻ sinh viên trong tay.
Sau sự việc, Khang gửi đơn phản ánh đến Trung tâm Quản lý Giao thông công cộng TP.HCM và đính kèm bản scan thẻ, xác nhận từ trường về tính hợp lệ. Qua kiểm tra, Trung tâm xác định nhân viên đã vượt quá thẩm quyền, vi phạm quy định về xử lý hành vi sử dụng thẻ không hợp lệ. Theo điểm đ khoản 2 Điều 15 Nghị định 144/2021/NĐ-CP, hành vi chiếm giữ trái phép giấy tờ tùy thân của người khác có thể bị phạt hành chính từ 3.000.000 đến 5.000.000 đồng. Căn cứ quy định này, nhân viên bị xử phạt 4.000.000 đồng và đơn vị vận tải bị yêu cầu tổ chức họp kiểm điểm, hoàn trả thẻ sinh viên ngay trong ngày và công khai xin lỗi hành khách.
(Đây là tình huống giả định mang tính chất minh họa)
Kết luận
Nhân viên xe buýt không có thẩm quyền thu giữ thẻ sinh viên của hành khách, kể cả trong trường hợp nghi ngờ sử dụng sai. Việc thu giữ như vậy không chỉ trái luật mà còn có thể bị xử phạt hành chính. Hành khách cần nắm rõ quyền của mình để kịp thời phản ánh đến đơn vị quản lý khi quyền lợi bị xâm phạm
