Trong lĩnh vực pháp luật gia đình, việc nhận con nuôi là một chế định nhân văn, nhưng đồng thời cũng đặt ra những giới hạn chặt chẽ để đảm bảo quyền lợi hợp pháp cho cả bên nhận nuôi và người được nhận nuôi. Một số thắc mắc thường gặp là: người trên 18 tuổi có được nhận làm con nuôi không? Việc nhận con nuôi cần sự đồng ý của ai? Những nội dung này sẽ được phân tích chi tiết dưới đây.
Người từ 18 tuổi trở lên có được nhận làm con nuôi không?
Điều kiện về độ tuổi đối với người được nhận làm con nuôi được quy định tại Điều 8 Luật Nuôi con nuôi 2010 như sau:
Điều 8. Người được nhận làm con nuôi
1. Trẻ em dưới 16 tuổi
2. Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây:
a) Được cha dượng, mẹ kế nhận làm con nuôi;
b) Được cô, cậu, dì, chú, bác ruột nhận làm con nuôi.
3. Một người chỉ được làm con nuôi của một người độc thân hoặc của cả hai người là vợ chồng.
4. Nhà nước khuyến khích việc nhận trẻ em mồ côi, trẻ em bị bỏ rơi, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khác làm con nuôi.
Pháp luật hiện hành quy định như sau về điều kiện đầu tiên để một người có thể được nhận làm con nuôi là độ tuổi. Cụ thể, chỉ có trẻ em dưới 16 tuổi mới đủ điều kiện làm con nuôi. Tuy nhiên, Luật vẫn mở ra hai trường hợp ngoại lệ đối với nhóm từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi, đó là:
-
Nếu người nhận nuôi là cha dượng hoặc mẹ kế;
-
Hoặc là cô, cậu, dì, chú, bác ruột.
Điều này cho thấy pháp luật rất thận trọng khi cho phép người đã có ý thức độc lập tương đối được làm con nuôi, nhằm hạn chế sự lợi dụng việc nhận nuôi để trục lợi hoặc thao túng pháp lý trong quan hệ dân sự, tài sản.
Từ quy định này có thể khẳng định, người đã từ đủ 18 tuổi trở lên, dù trong bất kỳ mối quan hệ nào, không thể trở thành con nuôi hợp pháp theo Luật Nuôi con nuôi 2010. Trường hợp có tình cảm thân thiết vẫn có thể duy trì mối quan hệ thân nhân ngoài pháp luật về nuôi con nuôi, nhưng sẽ không phát sinh quyền, nghĩa vụ pháp lý tương tự như cha mẹ – con cái.
Tình huống giả định
Ông Nguyễn Văn Hòa (58 tuổi, ngụ tại TP. Vĩnh Long) là chủ một tiệm sửa xe lâu năm. Năm 2012, ông nhận nuôi không chính thức một thiếu niên tên là Lê Thành Trung khi cậu bé mới 7 tuổi, bị bỏ rơi gần khu nhà trọ nơi ông sinh sống. Không làm thủ tục nhận con nuôi chính thức, ông Hòa vẫn đưa Trung về nhà chăm sóc như con ruột: lo ăn học, giấy tờ tùy thân, đến cả hộ khẩu ông cũng khai báo tạm trú dài hạn cho Trung bằng mối quan hệ "người quen".
Đến năm 2023, Trung tròn 18 tuổi, vừa tốt nghiệp phổ thông. Do tuổi già sức yếu và không có người thân ruột thịt, ông Hòa muốn hợp thức hóa quan hệ để Trung có thể đứng tên tài sản, lo hương khói khi ông qua đời. Ông tìm đến UBND phường để xin làm thủ tục nhận Trung làm con nuôi.
Tuy nhiên, khi tiếp nhận hồ sơ, cán bộ Tư pháp – Hộ tịch từ chối giải quyết với lý do: theo quy định tại Điều 8 Luật Nuôi con nuôi 2010, chỉ người dưới 16 tuổi mới được nhận làm con nuôi, trừ một số trường hợp ngoại lệ từ 16 đến dưới 18 tuổi nếu là người thân ruột hoặc cha dượng/mẹ kế. Trong trường hợp của Trung – đã 18 tuổi và không thuộc bất kỳ quan hệ nào được nêu trong luật – không thể tiến hành việc nhận làm con nuôi hợp pháp.
Dù cán bộ địa phương rất thông cảm và ghi nhận tình cảm cha – con giữa ông Hòa và Trung, nhưng về mặt pháp lý, họ không thể can thiệp vượt quá giới hạn luật định. Ông Hòa đành chấp nhận duy trì mối quan hệ thân thiết ngoài pháp luật, nhưng không thể ghi nhận Trung là con nuôi chính thức trên giấy tờ.
Tình huống trên chỉ là tình huống giả định, mang tính chất tham khảo.
Khi nhận con nuôi thì cần sự đồng ý của những ai?
Quy định về sự đồng ý làm con nuôi tại điều 21 Luật Nuôi con nuôi 2010 như sau:
Điều 21. Sự đồng ý cho làm con nuôi
1. Việc nhận nuôi con nuôi phải được sự đồng ý của cha mẹ đẻ của người được nhận làm con nuôi; nếu cha đẻ hoặc mẹ đẻ đã chết, mất tích, mất năng lực hành vi dân sự hoặc không xác định được thì phải được sự đồng ý của người còn lại; nếu cả cha mẹ đẻ đều đã chết, mất tích, mất năng lực hành vi dân sự hoặc không xác định được thì phải được sự đồng ý của người giám hộ; trường hợp nhận trẻ em từ đủ 09 tuổi trở lên làm con nuôi thì còn phải được sự đồng ý của trẻ em đó.
2. Người đồng ý cho làm con nuôi quy định tại khoản 1 Điều này phải được Ủy ban nhân dân cấp xã nơi nhận hồ sơ tư vấn đầy đủ về mục đích nuôi con nuôi; quyền, nghĩa vụ giữa cha mẹ nuôi và con nuôi; quyền, nghĩa vụ giữa cha mẹ đẻ và con sau khi người đó được nhận làm con nuôi.
3. Sự đồng ý phải hoàn toàn tự nguyện, trung thực, không bị ép buộc, không bị đe dọa hay mua chuộc, không vụ lợi, không kèm theo yêu cầu trả tiền hoặc lợi ích vật chất khác.
4. Cha mẹ đẻ chỉ được đồng ý cho con làm con nuôi sau khi con đã được sinh ra ít nhất 15 ngày.
Không chỉ quy định về độ tuổi, Luật Nuôi con nuôi 2010 còn đặt ra yêu cầu khắt khe về sự đồng ý của các bên liên quan nhằm bảo vệ tối đa quyền lợi của trẻ em. Theo đó, tùy từng hoàn cảnh cụ thể mà đối tượng cần phải đồng ý bao gồm:
-
Cha mẹ đẻ: Nếu cả cha và mẹ còn sống, đầy đủ năng lực hành vi dân sự, thì cần cả hai người đồng ý và cha mẹ đẻ chỉ được đồng ý cho con làm con nuôi sau khi con đã được sinh ra ít nhất 15 ngày.
-
Một người còn lại: Nếu cha hoặc mẹ đã chết, mất tích hoặc không xác định được, thì chỉ cần người còn lại đồng ý.
-
Người giám hộ: Trường hợp cả cha và mẹ không còn, không rõ tung tích hoặc mất năng lực hành vi, sự đồng ý của người giám hộ là bắt buộc.
-
Chính trẻ em: Nếu trẻ đã đủ 9 tuổi thì bản thân trẻ cũng phải đồng ý.
Ngoài ra, sự đồng ý này phải đảm bảo tính tự nguyện, trung thực và không vì mục đích vụ lợi – tức là không được ép buộc, đe dọa, đổi chác vật chất.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Minh Tâm (38 tuổi, trú tại xã Thạnh Lợi, tỉnh Long An) có mối quan hệ thân thiết với chị Trần Thị Mai – một người mẹ đơn thân đang nuôi bé gái tên Bảo Ngọc, sinh năm 2013. Trong nhiều năm liền, anh Tâm đã gắn bó và chăm sóc cho Bảo Ngọc như con ruột, từ đưa đón đi học đến việc chăm sóc lúc bệnh tật. Nhiều người trong khu dân cư cũng biết bé thường gọi anh là “ba Tâm”.
Sau một thời gian cân nhắc, anh Tâm làm đơn xin nhận bé Bảo Ngọc làm con nuôi với mong muốn tạo cơ sở pháp lý rõ ràng, để có thể bảo vệ và nuôi dưỡng bé chính thức, đồng thời thực hiện các thủ tục giấy tờ như bảo hiểm, học hành. Bé Bảo Ngọc khi được hỏi cũng rất mong muốn được anh Tâm nhận làm cha nuôi.
Tuy nhiên, trong quá trình làm hồ sơ tại UBND xã, chị Trần Thị Mai – mẹ ruột của bé – lại không đồng ý. Chị cho rằng anh Tâm không phải là chồng hợp pháp, và trong tương lai chị muốn bé có cơ hội sống với cha ruột thật sự khi tìm được thông tin. Dù cán bộ Tư pháp đã tiến hành tư vấn theo đúng quy định tại khoản 2 Điều 21 Luật Nuôi con nuôi 2010, giải thích đầy đủ về quyền – nghĩa vụ giữa cha mẹ nuôi và con nuôi, nhưng chị Mai vẫn kiên quyết không ký giấy đồng ý.
Cán bộ tư pháp sau khi rà soát hồ sơ đã kết luận: thiếu văn bản đồng ý của cha hoặc mẹ đẻ – trong trường hợp này là người mẹ – thì không thể tiến hành thủ tục nhận nuôi con nuôi theo quy định của pháp luật. Dù bé Bảo Ngọc đã đủ 10 tuổi và đã đồng thuận, nhưng không thể thay thế vai trò của người mẹ đẻ theo khoản 1 Điều 21 Luật Nuôi con nuôi 2010.
Kết quả, hồ sơ bị đình chỉ xử lý. Anh Tâm buộc phải chấp nhận việc tiếp tục nuôi dưỡng bé trên cơ sở tình cảm và thực tế, nhưng không có cơ sở pháp lý ghi nhận mối quan hệ cha con.
Tình huống trên chỉ là tình huống giả định, mang tính chất tham khảo.
Kết luận
Nhận con nuôi là quan hệ pháp lý đặc biệt, được pháp luật bảo vệ chặt chẽ để tránh mọi hình thức lạm dụng hoặc lợi dụng. Người từ 18 tuổi trở lên không được nhận làm con nuôi theo Luật Nuôi con nuôi hiện hành. Việc nhận con nuôi cũng đòi hỏi phải có sự đồng ý từ cha mẹ đẻ hoặc người giám hộ, và nếu trẻ từ đủ 9 tuổi thì còn cần có chính sự đồng ý từ trẻ.
